۱۹۴۵-جی ایلده قورولموش تبریز مرکزلی آذربایجان ملی حکومتینین دئوریلمه‌سین‌دن ۷۶ ایل کئچیر.

Axar.az تورکولوق توغرول آتابیین «اتک یازی» سایتینا وئردیی مصاحیبه‌ده ملی حکومت حاقین‌داکی فیکیرلرینی تقدیم ائدیر:

تغرل آتابی ملی حکومت دؤنمین‌ده تورک دیلینین اؤنمی و ملی کیملیک مسئله‌سین‌ده گوجو حاقین‌دا دانیشیب.

تورکولوق حساب ائدیر کی، قاجار دولتی طبیعی حال‌دا چؤکموش اولسایدی، قونشولوغونداکی عثمانلی ایمپرییاسی کیمی بیر ایمپراتورلوقدان بیر نئچه مودرن دولتین اورتایا چیخماسی گؤزلنیلن ایدی:

«خاریجی مداخیله‌لرله - «کیسرییه» ایله «قاجار»دان ساختا بیر دولت چیخارماغا چالیشدیلار. نیه عثمانلینین تالعی کیمی اولمادی؟ چونکی ۱۹-جو یوزیلین سونونا دوغرو ساده‌جه تورک اتنوسونون بیر ملته چئوریلمه پوتنسیالی وار ایدی. سوسیولوژی اولاراق دا ساده‌جه تورکلر شهرلشمیش، سیاسی-مدنی اولاراق اینکیشاف ائتمیش‌دی. دیگر ائتنیکلر هله عشیرت - طایفه قورولوشوندا یاشاییردی. بونا گؤره ده ایمپئرییا یانلیش اولاراق مودئرن دؤولته چئوریل‌دی و «میللت دؤولتی» دئییل، بیر «دؤولت میللتی» فورماسینی آلدی».

آذربایجان‌داکی دیل مسئله‌سینه توخوناراق، دؤنه‌ملره گؤره ایضاح ائد‌ن توغرول آتابی وورغولاییر کی، قاجار دؤنه‌مین‌ده عمومی تحصیلین ایلک آددیملاری محض تورکجه آتیلمیش‌دی. بو دؤنه‌م‌ده تورکجه درس‌لیکلر وار ایک‌ن، تورکجه آرتیق مودئرن شکیل‌ده تحصیله قابیل ایک‌ن پهلوی دؤنه‌مین‌ده هارداسا جدی بیر کیتاب بئله یایینلاماغا ایمکان وئریلمه‌دی:

«پهلویلر ‘تک دیل، تک میللت’ شوعاری ایله هئتئروگئن توپلوم‌دان بیر میللت یاراتماغا چالیش‌دیلار. دؤولتین گوجو و بوروکراتییانین زورلاماسی ایله اقتدارین تک بویورغان و یوخاری‌دان باخان دیلی فارس دیلی سئچیل‌دی. پهلوی دؤولتی اوچون بونون قارشی‌سین‌دا دوران ایلک انگل ان بؤیوک ائتنیک و ان بؤیوک دوغما دیل اولان تورک دیلی ایدی. رس‌می ادعایا گؤره دئییرلر کی، بو دیل مونقوللار طرفین‌دن گتیریلیب سونرا تورکلشیب. بونا بنزر حقوق‌دان کنار و ساختا تاریخی ادعالارلا تورک دیلی مسئله‌سینی چؤزمه‌یه چالیش‌دیلار.»

میللی حکومتین دیل سیاستینی تحلیل ائد‌ن تورکولوقون دئدیکلرینه گؤره، فیرقه زامانین‌دا آنا دیلین‌ده تحصیل مسئله‌سی سیاستین اساسینی تشکیل ائدیردی. بو دؤنه‌م‌ده آنا دیلین‌ده تحصیل وئریلیر، تورکجه کیتابلار یازیلیر، تورک دیلی رس‌می، مودئرن دؤولتچیلیین دیلی حالینا گتیریل‌دی. ادبی اوسلوب‌دان باشقا، دیلین آکادئمیک اوسلوبو، مطبوعات دیلی، بوروکراتیک دیل ده اینکیشاف ائتدی. بوتون ساحه‌لرین‌ده تورک دیلی ایشلک‌لیک قازان‌دی. حتی او قئید ائدیر کی، او دؤنه‌م‌ده تورک دیلی گونئی آذربایجان‌دا سووئت آذربایجانین‌دان داها یوکسک ایستاتوس قازان‌دی:

«میللی حکومتین دیله باخیشی تامامیله میللی دیل پئرسپئکتیوین‌دن‌دیر. او زامانا قدر مرکزین دیلیمیزی محل‌لی لهجه‌یه چئویرمه‌سینه قارشی «میللی دیل» آنلاییشی وار. دیل توپلوم‌دا توتالیتار و فاشیست سیستئمه قارشی، فارس‌چی‌لیقلا بیرلشمیش ایران‌لی کیملیینه قارشی بیر دیرنیش دویغوسو ، اورتاق بیلینج یارادیر.»

«۲۱ آذر» حرکاتینین ماهیتینی ایضاح ائد‌ن توغرول آتابی اونو دا قئید ائدیر کی، اونلار نه میللی پرینسیپلرین‌دن، نه ده دئموکراتییادان واز کئچمه‌دیلر:

«بو حرکات پهلوی رئژیمینین باسقیلارینا قارشی ائتنیک چاخناشما و یا رئاک‌سییا اوچون اورتایا چیخان حرکات دئییل‌دی. بورادا تامامیله بیلینج‌لی آخین اولدوغونو گؤروروک. بو دا بیر میللتین اینشاسی‌دیر. اونلار قاجار دؤنه‌مین‌دن سونرا «طبیعی دوغوش» اولسای‌دی، اورتایا چیخمالی اولان آذربایجان تورک «میللت -دؤولتی»نی گئج ده اولسا، اورتایا چیخارماغا چالیش‌دیلار.»

میللی حکومتین دیل و کیم‌لیک سیاستینین ایندیکی آذربایجان میللی حرکاتین‌داکی ایزلرینی شرح ائدرکه‌ن توغرول آتابی بیلدیریر کی، ایکینجی پهلوی دؤنه‌مینین داها دا قاتی آسسیمیلیاسییا سیاستینی نظره آلاراق، اورادان ساده‌جه فیرقه دؤنه‌مینی چیخساق، بؤیوک احتیماللا، بو گون آذربایجان توپ‌لومو آسسیمیلیاسییا سیاستی قارشی‌سین‌دا اودوزا بیلردی:

«دیل پسیخولوگییاسی اولاراق بیر واختلار تورک دیلین‌ده یازییا قارشی بئله اینسانلاردا شوپهه یارانیردی. آنجاق میللی حکومت دؤنه‌مین‌ده اینسانلارا میللی اؤزگووه‌نین گلدیینی گؤروروک. تورک دیلینین دؤولت دیلی سوییه‌سینه قالدیریلماسی اینسانلاردا اؤز دوغما دیلینه قارشی اینام اویات‌دی. بو تاریخ بیزه بو گون‌دن بیر آددیم دا ایر‌لی گئتمه‌یه اصلین‌ده ایمکان یارات‌دی. آذربایجان توپ‌لومو اوچون، گونئی‌ده‌کی خالق اوچون بو بیر ایللیک دؤنه‌م بیر رئنئسسانس دؤنه‌می کیمی، آیدینلانما چاغی کیمی دیرله‌ن‌دیریله بیلر. دولایی‌سی ایله، بو دیلین بیر ایللیک رسمیلشمه‌سی پسیخولوژی بند کیمی، سدد کیمی مرکزین آسسیمیلیاسییا آخینینین قارشی‌سین‌دا دایان‌دی.»