ميرزه حسن ۱۸۹۳-نجو ايلده مکتبی شهرين شئشگيلان محله‌سينه کؤچوردو و ناصرالدين شاه قاجارين اوغلو، آذربايجان ولايتی‌نين حاکيمی (والي‌سی) مظفرالدینین شرفينه «رشديه‌ی مظفريه» آدلانديردی. بو مکتبده اساس درس‌لر آذربايجان تورکجه‌سينده آپاريلدی. دؤرون مشهور ضيالی‌‌لاريندان محمدعلی تربيت، احمد مدرس، حسين کمال طبيب‌زاده بورادا درس دئدی. شاگردلرين سايی ايسه ۲۰۰-و کئچدی. اکثريتی يوخسول عايله‌لردن اولان بو اوشاق‌لار مکتبده پولسوز اوخودولار.

۱۸۹۴-نجو ايلده ميرزه حسن رشديه مکتبده اؤیره‌دیلمک اوچون «وطن ديلی» کتابينی يازاراق تبريزده چاپ ائتديردی. ساده و آيدين ديلده يازيلان درسليک، مکتبلي‌لرين ايشينه چوخ يارادی. آلتی آيدا اوشاق‌لارا يازيب- اوخوماغی اؤيره‌دن بو درسليک قيسا مدتده تورک‌لر آراسيندا گئنيش ياييلدی. ۱۸۹۶-جی ايلده ‌مظفرالدين تخته چيخدی. او، ميرزه علی‌خان امين‌الدوله‌نی صدراعظم تعيين ائدير. ميرزه حسن ۱۸۹۷-نجی ايله‌دک تبريزده يئنی اصول‌لا درس کئچيلن دوققوز مکتب آچسا دا، مرتجع‌لر اونون راحات ايشلمه‌سينه امکان وئرمه‌ديلر. گاه مکتبلرينی باغلاتديلار، گاه دا غارت ائتديلر. حتّی فتنه‌کارليق‌لا تشکيل ائتديکلری قصدلرده شاگردلردن اؤلن و يارالانان‌لار دا اولدو. حتّی، روشديه اؤزو ده بير نئچه دفعه آغير يارالاندی. اصلينده، بو مبارزه هر شئيی کئچميشده‌کی کيمی ساخلاماغا چاليشان‌لارلا ده‌ييشيک‌ليک ايسته‌ين‌لرين آراسينداکی ضديت‌لردن دوغوردو.

امين‌الدوله آذربايجاندا ايشله‌ينده ميرزه حسنی تانيدی و اونون فعاليتينی تقدير ائتدی. بيليردی کی، اؤلکه‌ده يئنی تدريس اصولونون ياييلماسيندا رشديه مکتب‌لری‌نين رولو بؤيوک‌دور. بو مکتب‌لرين آذربايجان اوچون ان اؤنملی جهتی ایران آذربايجانیندا آنا ديلينده آچيلان ايلک ملی مکتب‌لر اولماسی‌ايدی. ائله بونا گؤره چوخ واخت همين مکتب‌لر «رشدیه‌ی‌ملی» ده آدلانديريلدی.

امين‌الدوله مظفرالدين تهرانا گئدندن سونرا تبريزده ميرزه حسنين باشينا گتيريلن‌لردن خبردار اولدوغونا گؤره اونو مظفرالدين شاهين امري ایله تهراندا اصول-ی-جديد مکتبی آچماغا دعوت ائتدی. بئله‌جه رشديه آپارديغی بیلگی‌لندیرمه مجادله‌سی‌نين يئنی مرحله‌سينه قدم قويدو. بو حادثه تبريزين محافظه‌کار و مرتجع دايره‌لرينده رشديه‌يه قارشی غضبی داها دا آرتيردی.

ميرزه حسن تهراندا پئداقوژی فعاليته باشلاياندا اوراداکی ميرزه نصرلله ملک‌المتکلمين، يحیی دولت‌آبادی و شيخ مهدی کاشانی کيمی بیلیملی ضيالي‌لارلا امکداشليق ائتدی. حکومتين يارديمی‌يلا هم پايتخت‌ده، هم ده بؤيوک شهرلرده اوغلان و قيزلار اوچون رشديه مکتب‌لری آچدی. ۱۸۹۸-نجی ايلده تشکيل ائديلن معارف انجمنی و عالی معارف شوراسی ياراديلماسيندا بؤيوک امه‌یی اولان م. ح. رشديه‌نين مئتودو سرعتله ياييلدی. اؤلکه‌ده آچيلان يئنی اصول-ی-جديد مکتب‌لری بو مئتودا اوستونلوک وئرد‌ی.

۱۸۹۸-ده يئنی ائییتیمجی حرکاتين هاميسی اولان امين‌الدؤله‌نين صدراعظم وظیفه‌سيندن کنارلاشديريلماسی رشديه و اونون کيمي ائییتیمجی اوزمان‌لارین فعاليتينی چتين‌لشديردی. وضعيتين گئتديکجه آغیرلاشدیغینی گؤرن م.ح. روشدييه ۱۹۰۰-نجو ايلده حج زيارتی اوچون مکه‌يه يولا دوشدو. اورادان دا اينديکی سوريه‌نين شام و... شهرلرينه، مصره سفر ائتدی. اورادان دا قافقازا قاييتدی.

اوزون سفردن سونرا يئنيدن وطنه قاييدان بؤيوک فرهنگ‌سئور ۳- ۱۹۰۲-نجو ايل‌لرده تهراندا نشر ائتديرديیی «مکتب» و « تهران» قزئت‌لرينده اجتماعی-سياسی مقاله‌لر يازدی. تحصيلين يئنيدن قورولماسی علمی-مئتوديکی توصيه حاضيرلادی، درسليک‌لر يازاراق چاپ ائتديردی. مقاله‌لرينده تحصيلين يئنی‌دن قورولماسينا مانع اولان شاه اداره‌چي‌ليیينی کسکين تنقيد ائتديیينه، مرتجع دايره‌لره قارشی دوردوغونا گؤره اونو حبس ائتدی و خراسان ولايتينه سورگونه گؤندرديلر.

خالقين مشروطه اوغروندا مبارزه‌سی گئنيش وسعت آلاندا حاجی ميرزه حسن يئنی‌دن تبريزه قاييتدی، شئشگيلان محله‌سينده يئني‌دن مکتب آچماغا موفق اولدو. مشروطه حرکاتی فعال‌لاريندان اولان رشديه يئنی‌دن تهرانا دؤنه‌رک «رشديه» مکتبينی آچدی، «انجمن تنوير افکار» جمعيتی قوردو و «وطن ديلی»، «بدايت‌التعليم»، «کيفايت‌التعليم»، «نهايت التعليم»، «تکمله‌الصرف»، «آنا ديلی»، «الفبای-رشديه»، « اصول عقايد و يا اتحاد بشر» و... اثرلرينی، درس‌ليک‌لری نشر ائتديردی، اوشاق شعرلری يازدی.

ميرزه حسن رشديه ائییتیم و اؤیره‌تیم ساحه‌سينده‌کی چوخ‌ساحه‌لی فعاليتينه قيزلار اوچون مکتب‌لر آچماسی، قادين آزادليغی اوغروندا مبارزه‌سی، کورلار اوچون مکتب آچماسی و اونلارا يئني اوخوماق اصولو اختراع ائتمه‌سی ده داخيل‌دير. ۱۹۳۳-نجو ايلده تقاعوده چیخان بؤيوک ائییتیم اوزمانی ۲۱ آزر، ۱۳۲۳-نجو ايل، ۹۳ ياشيندا قوم شهرينده وفات ائتدی.

اؤلنده وصيت ائتدی کی، «منی ائله يئرده دفن ائدين کی، مکتبلی‌لر هر گون قبريمين اوزريندن کئچرکن روحومو شاد ائتسينلر». تاريخه رشديه مکتب‌لری آدی‌يلا داخل اولموش مکتب‌لرده آذربايجان تورکجه‌سی، فارس، فرانسيز ديل‌لری، گراماتيکا، ادبيات، رياضيات، فيزيک و... فن‌لر اؤيره‌ديلدی. نه يازيق کی، بؤيوک ائییتیمجی‌نین باشلاديغی ايشی اينگيليز‌لرين يارديمي‌يلا حاکيميته گلن رضا شاه پهلوی دوردوردو. لاکين اونون ايديالارينی محو ائده بيلمه‌دی. بو گون ايران اسلام جمهوری‌سینده مين‌لرله انسان حاجی ميرزه حسن رشديه‌نين باشلاديغی ايشی داوام ائتديرمکده‌دیرلر.

رشدیه حیاتینین سون ایل لرینی قوم‌دا یاشادی.