۱۹۱۹-جو ایل ۸ فورال تاریخینده "آذربایجان" قزئتینین روس دیلینده نشر اولونان وئرسییاسینین ۲۹-جو نمره‌سینده گؤرکملی بسته‌کار، دیریژور، موسیقی مدنیتیمیزین انکشافیندا مستثنا خدمتلری اولان معاریفچی، تشکیلاتچی، عزیر بی حاجی‌بیلینین یاخین سلاحداشی موسلوم بی ماگومایئوین سیزه تقدیم اولونان مقاله‌سی حاقین‌دا معلوماتیم اولسا دا، تام شکل‌ده الده ائده بیلمه‌میشدیم. بو یاخینلاردا حؤرمتلی تاریخ‌چی عالمیمیز سولماز خانیم رستمووا-توحیدی همین قزئتده چیخان موسلوم ماگومایئوین چوخ قیمتلی تاریخی مقاله‌سینین فوتو-صورتینی منه گؤندردی و ایللرله داوام ائد‌ن آختاریشلاریما سون قویدو. من هله ۱۹۹۰-جی ایللرین اورتالاریندان "آرشین مال آلان" اثری ایله باغلی ایستر آذربایجان مطبوعاتین‌دا، ایسترسه ده بیر چوخ خارجی اؤلکه مطبوعاتین‌دا مقاله‌لر، آراشدیرما یازیلارلا چیخیش ائتمیشه‌م. موسلوم ماگومایئوین مقاله‌سیندن سیتاتلار گتیرمیشه‌م. بو گون سولماز خانیم رستمووا-توحیدینین سایه‌سینده ایلک دفعه اولاراق همین مقاله‌نی تام شکل‌ده (روسجادان ترجمه ائد‌رک) سیزه تقدیم ائتمکدن غرور دویورام.

عزیر بیله موسلوم بی یئنی‌یئتمه یاشلاریندان، قوری معلملر سمینارییاسین‌دا تانیش اولوبلار. عینی ایلده، عینی آیدا، عینی گونده (۱۸ سنتیابر ۱۸۸۵) دوغولان گنجلرین ایلک تانیشلیغی عؤمورلرینین سونونا قدر داوام ائد‌ن محکم دوستلوغا چئوریلیر. سونرالار ملیکه و بادیگولجامال باجیلاری ایله عائله قوروب قوهوم اولان عزیر بی و موسلوم بی عقیده دوستو، سلاحداش کیمی مین بیر اذیتله بیرگه چالیشیب موسیقی مدنیتیمیزین یئنی انکشاف یولون‌دا یورولمادان، چکینمه‌دن بیرلیکده آددیملاییبلار.

موسلوم ماگومایئوین "آرشین مال آلان" اثرینه قارشی اولان حؤرمتسیزلییه قارشی عصیانی هئچ ده تصادفی دئییل. چونکی، بو اثرین صحنه حیاتینا محض موسلوم ماگومایئو وثیقه وئرمیشدی. عزیر بی ۱۹۱۳-جو ایلده سانکت-پتربورگدا تحصیل آلدیغی مدتده ۱۹۱۳-جو ایل آوگوستون ۷-ده دوستو موسلوم بیه یازدیغی مکتوب‌دا قید ائدیر:

"عزیزیم موسلوم!

سوکوت ائتمه‌ییمین سببی، چوخ مشغول اولماغیم‌دیر، دئمک اولار کی، سحردن گئجه‌یاریسینادک ایشلییرم. اولی قارشی‌داکی امتاحانلارا حاضیرلاشیرام، ایکینجی‌سی، اپرتا یازیرام، اؤزو ده موفقیتلی اولاجاقدیر، الله قویسا، واختیندا سنه گؤندره‌رم..."

چوخ کئچمه‌دن باکی‌دا نشر اولونان "اقبال"، "صدای حق" و دیگر قزئتلرده ۲۵ اوکتیابر ۱۹۱۳-جو ایلده عزیر بی حاجی‌بیلینین "آرشین مال آلان" آدلی یئنی اپرتاسینین تاغییئو تئاترین‌دا اوینانیلاجاغی حاقین‌دا معلوماتلار درج اولونور. تاریخ‌دن ده بیلدییمیز کیمی، اثری تاماشایا رژیسور حسینقولو سارابسکی، دیریژور موسلوم ماگومایئو حاضیرلاییر. "آرشین مال آلان" ایلک تاماشاسیندان بؤیوک پوپولیارلیق قازاندی و سرعتله مختلف دیللره ترجمه اولوناراق باکی‌دا، تفلیس‌ده، روسیانین مختلف شهرلرینده، تورکوستان‌دا، تورکیه‌ده، ایران‌دا اوغورلا صحنه‌لشدیریلدی. ۱۹۱۵-۱۹۱۶-جی ایللرده باکی‌دا و تفلیسده ائله اولوردو کی، اثر عینی گونده مختلف تئاترلاردا ۳-۴ دیلده اوینانیلیردی. هامی‌سی دا آنشلاقلا کئچیردی. اثری اویناماق اوچون باکی‌دا، تفلیس‌ده، روسیادا، تورکیه‌ده اونلارلا ارمنی تروپاسی یارانمیشدی و بو تروپالار یاواش-یاواش "آرشین مال آلان"ی ارمنی‌لشدیرمک اوچون مختلف اصوللاردان استفاده ائدیردیلر. بو، چوخ گئنیش موضودور و من بو حاقدا خیلی سایدا ماتریال توپلامیشام. یاخین زمانلاردا بو موضو ایله باغلی توپلادیغیم زنگین ماتریاللاری کتاب کیمی نشر ائتمیی دوشونوره‌م. "آرشین مال آلان" اثرینین هله ۱۹۱۶-جی ایلده آمریکا صحنه‌لرینه قدر گئدیب چیخماسی مدنیت تاریخیمیزین پارلاق صفحه‌لریدیر. اونا گؤره ده موسلوم ماگومایئوین بو مقاله‌سی اولدوقجا قیمتلی تاریخی دیره مالکدیر.

بو گون هر ایکی بؤیوک صنعتکارین ۱۴۰ ایللیک یوبیلئیی گونونده اونلارین خاطره‌سی اؤنونده درین احتراملا باش اییریک.

"آرشین مال آلان" ارمنی دیلینده

(رسنزییا عوضی)

فورالین ۴-ده حکومت تئاترین‌دا (مایلوو تئاتری) ارمنی آرتیستلری طرفیندن مسلمان بسته‌کاری حاجی‌بیوون تانینمیش "آرشین مال آلان" اپرتاسی صحنلشدیریلمیشدی. بیلمیرم، اپرتانین بو شکل‌ده اوینانماسی مؤلفه معلوم‌دورمو؟ دوشونوره‌م کی، هم اثرین، هم ده اثرده قاباردیلان عادت و عنعنه‌لرین بئله رسوایچی شکله سالینماسینا سون قویماق واختی گلیب چاتمیشدیر.

اولا، اوچونجو پرده‌ده اوریژینال‌دان هئچ بیر موتیو یوخ‌دور، ایر ایکی ماهنی اوخونورسا، او دا تحریف اولونموش شکل‌ده. دیگرلری ایسه اوردان-بوردان ییغیلمادیر. فکریمجه، بو، یول‌وئریلمزدیر. من سوروشدوم کی، نه اوچون اثری اوریژینال‌دا اولدوغو کیمی اوینامیرسینیز؟ جواب وئردیلر کی، همیشه بئله اویناییبلار و یئنی‌دن اؤیرنیب دییشه بیلمزلر(؟!). بیلمیرم، بو نه قدر ایناندیریجی‌دیر، آنجاق اونو بیلیرم کی، بو اونلار اوچون اولدوقجا تیپیکدیر.

رژیسورادا روللارین ایفاسین‌دا ائله حوقابازلیقلارا (تریوکلارا) یول وئریلمیشدیر کی، بونلار هم اثرین، هم ده اونون داشیدیغی ایدئیانین تحقیر اولونماسی درجه‌سینه چاتمیشدیر. مثال اوچون، قوللوقچو ولی بیرینجی دفعه سلطان بیین زنگین بزدیلمیش اوتاغینا گلنده اؤز پالچیقلی چاریقلارینی چیخاریب کرسلونون اوستونه قویا بیلمز آخی. بو نه دئمکدیر؟ اونون سلطان بیین دیزلرینی قوجاقلاماسی نه دئمکدیر؟ سونونجو مینور تریوسون‌دا آسییانین رقصی نه دئمکدیر؟.. بو، هدفدن یایینماق دئییل، بو، غرضلی تحقیردیر. هر شی علاوه گولوش یارادیلماسینا قوربان وئریلمیشدی. دوننکی اویونبازلیقلاری گؤرنده من غیر-اختیاری کئچه‌ن ایل "فوروم" سینماتوگرافین‌دا بو پوپولیار اپرتانین آدی ایله گؤستریله‌ن ائیبجرلیکلری خاطیرلادیم. من غیر-اختیاری تفلیسده "آرشین مال آلان" اپرتاسینین موتیولری" آدی ایله بو گون چاپ اولونان او نوتلاری دا خاطیرلادیم؛ من غیر-اختیاری ارمنی تروپاسینین ولاد قافقازدا اثرین مؤلفی حاقین‌دا بیرجه سؤز بئله یازیلمایان آفیشانی خاطیرلادیم؛ من غیر-اختیاری تانینمیش ارمنی خادمینین منه "آرشین مال آلان"نین قدیم ارمنی (؟!) پیسی اولماسینی و حتی تورکیه‌ده چوخ‌دان صحنه‌لرده اویناندیغینی ثبوت ائتمه‌یه چالیشماسینی خاطیرلادیم؛ من غیر-اختیاری حاجیبیوون اثرلرینین بوتون گرامافون استثمارینی خاطیرلادیم...

بوتون بو رسوایچی‌لیقلارا آرتیق سون قویماق واختی‌دیر. اگر کیمسه اثری گؤتوروب ترجمه‌ده گؤسترمک ایستییرسه، اوندا اونو اوریژینال‌دا اولدوغو کیمی گؤسترمه‌یه بورج‌لودور. رژیسورا قورولوشون داها یاخشی اولماسینا خدمت ائتمه‌لیدیر، نظارت ائتمه‌لیدیر کی، آرتیستلر حقیقتا، رئال تیپاژلار یاراتسینلار، کلوونلوغا، اویونبازلیغا یئر اولمامالی‌دیر.

موسلوم‌بی.

۸ فورال ۱۹۱۹-جو ایل.

"آذربایدجان" قزئتی №۲۹.