شباهت نام اورومچی چین و اورمیه همیشه در میان اهالی اورمیه و غرب آذربایجان نوعی احساس نزدیکی با این گروه از ترکان را به ما می داد. در دوران دانشجویی در ایران ، اسکناسهای این ترکان که به خط عربی و به زبان ترکی نوشته شده بود دست به دست می شد و نوعی غرور به ما می داد. در تاریخ جهان اسلام و ترک نیز ترکان ختای/ خاتای/خطای، شاه خطایی و اشعاری از شاعران مختلف، موضوع ترکان چین را همواره در اذهانمان برجسته می کرد.

آن تُرک پری‌چهره که دوش از برِ ما رفت
آیا چه خطا دید که از راه ختا رفت؟

خبر قتل فجیع اوزان عبدالرحیم هئیت از هنرمندان بی بدیل ترکان خاتای/ اویغور بدست چینی ها مرا به سالهای 2000 میلادی در آنکارا برد که برای اولین بار با ترکان اورومچی که در آنجا تورکیستان می گفتند و از سوی چینی ها سین کیانگ می نامندشان آشنا شدم. افرادی بسیار با شخصیت، جدی، باصلابت و حاضر در همه مراسماتی که در مورد ترکان برگزار می شد و در عین حال از نظر جمعیت 50 میلیونیشان بسیار ضعیف در مقابل چین با جمعیت بیش از یک میلیلاردی. ساعتها خاطراتشان را می شنیدیم و متاسف از حال و روزشان.

تلاش چینی ها برای تغییر ترکیب جمعیتی سیستماتیک منطقه از ترکان اویغوری به چینی بصورت کاملا وحشیانه بحدی مشمئزکننده بود که بالاخره توانستند بزور هم که شده بافت جمعیتی ترکستان را عوض کنند بطوریکه الان بیش از هفتاد درصد شهر اورومچی چینی می باشد و تنها بیست درصدشان ترکان اویغور. روایتهایشان از ظلم و ستم چینیان بحدی ناراحت کننده بود که عموما درد خود را فراموش کرده و به سرنوشت این ترکان در اسارت دیوهای چینی فکر می کردیم. آن موقع ارتباط تجاری ایران و چین بدین حد نرسیده بود و آلرژی ما از چینی ها فقط نفرت از ظلمی بود که به برادرانمان در کاشغر و اورومچی می کردند.با اینحال هرگونه نزدیکی تدریجی ایران و چین را با نفرت هر چه تمام برخورد می کردیم.

دو سال قبل نیز در یکی از سمپوزیومهای تورکولوژی در آنکارا با یکی از ترکان کاشغر از همان خطه به نام پروفسور طارمی آشنا شدم. ناهار با هم بودیم. باز هم همان خاطرات نگران کننده، ظلمهای سیستماتیک به ترکان و نفرت آشکاراز چینی ها. صحبتهای طارمی از لذت بردن چینی ها از خوردن جنین انسانی ناهار آنروز مرا زهر کرد.