محمدعلی همایون کاتوزیان، استاد دانشگاه کنت انگلستان در رشته اقتصاد و صاحب تالیفات متعددی است. ایشان در کتاب «اقتصاد سیاسی ایران» شش صفحه (ص 194 الى 200) به قیام آذربایجان اختصاص داده که نوع نگاه ایشان به آن مسئله در خور توجه است.

کاتوزیان بر خلاف سایر نویسندگان مرکزگرا اصل مساله را در تحریک و برنامه خارجی ها یا سهم خواهی یک نخبه سیاسی نمی داند، بلکه آن را نتیجه چهار اقدام رضاشاه و دولتی مرکزی ایران می داند که به ترتیب عبارتند از: اول بی عدالتی اقتصادی نسبت به منطقه ثروتمند آذربایجان، دوم تفاوت زبانی ترکها با زبان دولتی و ممنوعیت زبان آنها، سوم انکار خواسته قانونی ایجاد انجمن ایالتی در جهت تغییر دایمی ماهیت قدرت و چهارم تحقیر سیستماتیک ترکها از طرف دولت و روزنامه های وابسته به آنها.

کاتوزیان برخلاف انديشمندان ایرانگرا سعی در ایراندوست جلوه دادن ترک ها ندارد و نمی خواهد از آنها عاشقان سینه چاکی برای زبان فارسی بتراشد بلکه تاکید دمکرات ها بر استفاده از زبان ترکی آذری در مدارس و ادارات را از لحاظ اصولی صحیح می داند و با گفتن « تعلق خاطر آذربایجانی ها به بقیه مناطق ایران بیش از هر چیز ریشه در پایبندی عمیق آنها به مذهب شیعه دارد» نشان می دهد که در تحلیل مسئله آذربایجان موشکافانه تر از دیگران است.

کاتوزیان پنداره موهوم «آریایی» و ایجاد مرز بندی خودی و غیر خودی بر اساس آن را در سطح دولت را نیز به تمسخر می گیرد و رنج و بی عدالتی حاکم بر مردم آذربایجان در دوره پهلوی اول را محصول چنین تفکراتی و انکارناپذیر توصیف می کند. این طنز و طعنه تا آخر متن در قالب عباراتی مانند یکی از گویش های ایرانی سربازان بزرگوار دولتی و عمیقتر از همه در عبارت هموطنان ایرانی خود را نشان می دهد.

کاتوزیان برعکس اکثر دایه های مهربانتر از مادر کشتارها را به گردن مردم آذربایجان نمی اندازد و جنایات انجام گرفته را به دستور صریح شاه و توسط ارتش ایران دانسته و از تجاوز ارتش ایران در آذر 1325 به آذربایجان با عنوان «اشغال دوباره شهرهای آذربایجان» یاد می کند.

این عبارت اشغال دوباره بیانگر آن است که نحوه حضور نیروهای ارتش ایران در آذربایجان تفاوتی با حضور نیروهای نظامی روسی نداشته است.

قسمت هایی از کتاب اقتصاد سیاسی ایران در ارتباط با حکومت دموکرات آذربایجان مردم آذربایجان بیشترین و گاه روشنگرانه ترین سهم را در انقلاب مشروطه داشته اند. در خلال انقلاب برای نخستین بار جهت اداره امور استان به تشکیل انجمن ایالتی دست زدند.

هدف بیشتر آنها کاهش قدرت استبداد مرکز و تغییر ماهیت قدرت در ایالات از طریق ایجاد انجمن های ایالتی و ولایتی دایمی بود. این خواسته تا اندازه ای در قانون اساسی ایران تبلور یافته بود. شورش نافرجام دموکرات های آذربایجان به رهبری شیخ محمد خیابانی ناشی از انکار این حق قانونی مردم آذربایجان (وسایر نقاط) بود.

رضاشاه اقلیت های زبانی خاصه ترک زبانان را که از لحاظ تعداد بیشترین و از لحاظ اجتماعی- اقتصادی پیشرفته ترین اقلیت بودند، تحقیر می کرد. سپس نوبت به کردها رسید، اما آنان «آریایی» بودند و زبان کردی یکی از گویش های ایرانی است و اگر چه سلحشوری و خصال نظامی شان خیره کننده است، اما از لحاظ اقتصادی، از آذربایجانی ها عقبترند.

در دوران رضاشاه بی عدالتی نظامی- اداری در همه جا وجود داشت، اما آذربایجانیان بالنسبه بیشترین فشارها را تحمل کردند، با سقوط استبداد رضاشاه تقاضای عدالت بیشتر از سوی آذربایجانی ها ( وكردها) اجتناب ناپذیر می نمود. جنبش خود مختاری، به خصوص به سبب تجاوز آشکار دولت مرکزی به حقوق آذربایجانی ها، شتاب گرفت.

بعد از اشغال دوباره شهرهای آذربایجان، سربازان بزرگوار دولتی به دستور صریح محمدرضاشاه به مجازات دسته جمعی مردم بی گناه و بی دفاع دست زدند و قتل، آتش سوزی، غارت و تجاوز به عنف در مقیاس گسترده ای اعمال شد.

این بار آذربایجان نه به وسیله خارجیان بلکه به وسیله هموطنان ایرانی مورد تجاوز قرار گرفته بود. از آن روز به بعد 21 آذر که روز ارتش نام گرفته، تعطیل رسمی بود، و در این روز «آزادی آذربایجان» جشن گرفته می شد.