1- در دوره پهلویها وحشت از تجزیه آذربایجان، قابل درک و معقول* بوده چون:

اتحاد شوروی بعنوان یک ابرقدرت همسایه ایران بود.

آذربایجان ایران با آذربایجان شوروی اشتراک زبانی، قومی و مذهبی داشت.

شعار سوسیالیسم تقریبا همه جای دنیا از جمله در ایران و آذربایجان جذابیت داشت.

حکومت پهلوی استبدادی بود و اتکای دموکراتیک به مردم نداشت. (رضاشاه با کودتا سرکار آمده بود و محمدرضا دو بار توسط قدرتهای خارجی به قدرت رسیده بود.)

2- بعد از فروپاشی شوروی، وضع نه تنها عوض شد بلکه تقریبا برعکس شد:

روسیه به داخل مرزهای فدراسیون روسیه عقب‌نشینی کرده و سخت مشغول مشکلات فزاینده خود بود

ایران نسبت به سه کشور قفقاز جنوبی، قدرتی بزرگ بود.

اشتراکات زبانی و مذهبی مردم آذربایجان
ایران با مردم جمهوری آذربایجان، عاملی به نفع ایران بود.
وضع اقتصادی و اجتماعی و سیاسی ایران نسبت به آنچه مردم جمهوری آذربایجان به تازگی از آن خلاص شده بودند، بمراتب بهتر بود.

3- در واقع فرصتی تاریخی برای "جذب" مردم قفقاز جنوبی و بخصوص مردم آذربایجان بدست آمده بود. (که البته با "نهایت درایت و نهایت بصیرت و نهایت تدبیر" از دست رفت.)

4- بعد از فروپاشی شوروی، احتمال تجزیه آذربایجان ایران عملا به صفر رسیده. مخصوصا که مردم و نخبگان انقلابی آذربایجان بعد از انقلاب مشارکت سیاسی بیشتری نسبت به دوره پهلوی داشته‌اند. همچنین وزن جمهوری آذربایجان از وزن آذربایجان ایران کمتر است و خیلی بعید است که اولی بتواند دومی را جذب کند.

5- سئوال: چه قدرتی از "وحشت از تجزیه آذربایجان" در بین مقامات و نخبگان ایران نفع می‌برد؟

هر قدرتی که می‌خواهد ایران با قفقاز جنوبی رابطه موثری نداشته و در آنجا نفوذی نداشته باشد. (واضح است که مشارکت جدی و نفوذ موثر و بادوام ایران در قفقاز جنوبی بدون مشارکت آذربایجان ایران تقریبا غیرممکن است.)

هر قدرتی که مایل است فاصله (دولت‌ساخته) بین آذربایجان با مناطق فارس‌نشین حفظ شود و کشور ایران "انسجام"کافی نداشته باشد.

گروههایی که حقوق مساوی همه افراد و جمعیتها را قبول ندارند و به دنبال تحمیل رویاهای خود از طریق تشدید اختلافات هستند.

گروههای لائیک مهاجم که به همزیستی سکولار با اسلام قانع نیستند لذا برای تضعیف مسلمانان ایران، اختلاف بین شیعه آذربایجان و شیعه فارس را به هر نحو ممکن ایجاد و تشدید می‌کنند. (ایضا تشدید اختلاف شیعه-سنی و اختلاف فارس-عرب)

6-در موقعیت فعلی تحریمهای سنگین آمریکا؛ مشکوک بودن به آذربایجان، تبعات سنگین اضافی هم دارد: جلوگیری از تنفس اقتصادی ایران از طریق قفقاز.

منطقه قفقاز جنوبی بعلت محصور بودن بین روسیه، ایران و ترکیه؛ از دخالت موثر قدرتهای دیگر دور است و این سه قدرت می‌توانند در بازسازی و توسعه قفقاز جنوبی همکاری کنند و هر سه کشور منافع مهم اقتصادی و سیاسی ببرند. مخصوصا که هر سه کشور دچار اختلافات جدی (با شدتهای مختلف) با آمریکا و اروپا هستند.

همکاری سه‌جانبه مذکور به نفع هر سه کشور قفقاز جنوبی هم هست (البته ممکن است برخی گروههای مسلح یا تندرو از این همکاری ضرر کنند)

همکاری مذکور موانع متعددی دارد و مثل هر کار بزرگی شروع آن آسان نیست ولی بنظرم فواید و اهمیت همکاری مذکور خیلی بیشتر از هزینه‌های آن است. فضای اقتصادی بزرگ و بادوامی که ایجاد می‌شود مخصوصا برای ایران خیلی مفید و احتمالا حیاتی خواهد بود.

7-زخم اشغال قره‌باغ:
در مطلب دیگری توضیح داده‌ام که مشکل (اشغال) قره‌باغ می‌تواند با همکاری روسیه، ایران و ترکیه و با سه اقدام همزمان حل شود:

>>> خروج نیروهای مسلح از خاک آذربایجان
>>> قبول خودمختاری متعارف ارامنه در منطقه قره‌باغ توسط جمهوری آذربایجان
>>> تعهد و تضمین سه قدرت ایران، روسیه و ترکیه برای بازسازی مشارکتی منطقه قره‌باغ.(این تعهد و تضمین عامل جدیدی است که به معادله قفقاز جنوبی اضافه می شود و امکان باز شدن قفل آن را می دهد.)

8-در مجموع (بعنوان فردی معمولی و غیرمتخصص) فکر می‌کنم که لازم است که متخصصان، ذهنیت شکاک نسبت به منطقه آذربایجان را مجددا مرور و اصلاح کنند و استراتژیهای به‌روز و معقولی به حکومت توصیه کنند. (این نکته هم مهم است که قدرت تاثیرگذاری ایران بعلت تحریمها به مرور کم می‌شود و قدرت چانه‌زنی آن در مذاکره‌ برای بازسازی قفقاز جنوبی هم بسرعت کم می‌شود.)

9-واضح است که شکاکیت بیجا و بیش از حد به دیگر مناطق و جمعیتها هم مانع استفاده از ظرفیت آنها می‌شود و هر کدام از مناطق و جمعیتها مشخصات و ظرفیتهای خود را دارند که لازم است هر کدام بررسی و بخوبی استفاده شوند.