اولی بورادا

۱۹۹۷-جی ایلده بیر دؤنم رفسنجانینین مدنیت ناظری اولان، گؤردویو ایشلرله بؤیوک مباحیصه‌لره یول آچان و بو مقام‌دان ایستیفاده ائد‌رک جمعیت‌ده حؤرمت قازانان یزد (اردکان) دوغوملو محمد خاتمی ۲۹ میلیون سسین ۲۰ میلیونونو آلاراق، ایرانین ۵-جی پرزیدنتی سئچیلدی. بو سئچیملرین ان اؤنملی حیصه‌سی ایسه ایران ایسلام رسپوبلیکاسین‌داکی ایکی اؤنملی سیاسی قانادین آچیق و سرت مباهحصه‌لره، سیاسی رقابته باشلاماسی اولدو.

بو سئچیملرده اساس رقابت اؤزلرینی رفورمیست آدلاندیران و «روحانیون مباریز» آدلی تشکیلات‌دا ییغیشان دین خادیملری ایله مهافیظه کار اولاراق بیلینه‌ن «روحانیت مباریز» آدلی تشکیلاتدا بیرلشن دین خادیملری آراسینداکی کیمی گؤرونسه ده، اصل رقابت شهرلی اورتا صینفی تمثیل ائد‌ن مختلیف تشکیلاتلار و جمعیت کسیملری ایله مهافیزکار بازاریلردن، تاجیرلردن و شیعه لیین عنعنوی دیرلرینه باغلی اولان کند و کیچیک شهرلرلیلردن عبارت اولان قروپلار آراسیندا ایدی.

گنجلر، قادینلار، بؤیوک شهرلرده مدنی، سوسیال آزادلیق ایستین اورتا صینیف و ایران ایسلام اینقیلابینین تضییقلریندن بیر آز راحتلاماق ایسته‌یه‌نلر خاتمینین سیویل توپلوم شعارینا و سیاسی، مدنی پروگرامینا سس وئردیلر. بو باخیمدان خاتمی دؤنمی بو گونه قدر ایران ایسلام رسپوبلیکاسین‌دا مطبوعات، سیاسی و مدنی فعالیتلر باخیمیندان ان سربست دؤنملردن بیری اولسا دا، ائله بو دؤنمده خاتمیدن آسیلی اولماسا دا، بیر چوخ قزئت، کیتاب و فیلم مهافیظهکارلارین، دینی لیدرین نظارتینده اولان اورقان طرفیندن باغلاندی، نشرینه ایزن وئریلمدی. خاتمی ایلک دفعه اولاراق اؤز دؤنمینده شهر شوراسی سئچکیلری کئچیررک، خالقین سیاسته ماراغینی آرتیردی و یؤنتیمی چوخ آز دا اولسا، خالقلا بؤلمک ایسته‌دی.

خاتمی‌دن اؤنجه ایران ایله آوروپا آراسیندا چوخ بؤیوک گرگینلیک یارانمیشدی. ایران خاریجده اؤز مخالیفلرینی اؤلدورموشدو و باشدا ایسرایل اولماقلا، بعضی اؤلکه‌لره قارشی ترور عمللری حیاتا کئچیرمکده اتهام اولونوردو. بیر چوخ ایرانلی دؤولت ایشچیسینه سیاحت سانکسییاسی تطبیق اولونوردو. بئله بیر خاریجی سیاستی تحویل آلان خاتمی اؤز دؤنمنده اوغورلو خاریجی سیاست یوروده‌رک، ایرانین بین الخالق ایمیجینی یاخشیلاشدیریب، اونا اعتبار قازاندیردی. بئله‌لیکله، خاتمی آوروپادان رسمی دعوت آلان ایلک ایران پرزیدنتی اولاراق تاریخه کئچدی.

خاتمینین یوروتدویو داخیلی و خاریجی سیاست ایللر سونرا ایران ایسلام رسپوبلیکاسینین آوروپا و دونیادا نفوذونون آرتماسینا سبب اولدو. خاتمینین سیاستی ایرانین بین الخالق ایجتیمایتین حؤرمتلی عضوو اولماسیندا رول اوینادی.

خاتمی مدنیتلرآراسی دیالوگ تزیسینه آکتیو دستک وئره‌رک هم اؤزونه، هم ده ایران ایسلام رسپوبلیکاسینا بین الخالق عالمده اعتبار قازاندیردی. ایچ سیاست‌ده ایسه اونون دؤنمینده ایسلام رسپوبلیکاسینین ایچ چاتیشماسی ان یوکسک یئره گلدی و رفورمیستلرله مهافیظه کارلار آراسیندا چوخ آغیر بیر سیاسی مجادیله‌یه سبب اولدو. بو مجادیله توپلوما دا یاییلدی. خالق خاتمییه و اونون سیاستینه بؤیوک دستک وئردی. تهران و تبریز اونیورسیتئتلرینده طلبه‌لرله دینی لیدرین طرفداری اولان قوه‌لر آراسیندا چوخ جدی قارشی‌دورمالار باش وئردی و ۷ طلبه اؤلدو. ایران ایسلام رسپوبلیکاسینین حساس نقطه‌لرینده یئر آلان، اما خاتمینی مدافعه ائد‌رک، مهافیظه کارلاری عصبلشدیره‌ن بیر نئچه شخصه قارشی تهران‌دا ترور آکتی اولدو، خاتمینین داخیلی ایشلر ناظری تعیین ائتدیی عبدالله نورییه حزب اللاه آدلاندیریلان دینی لیدر طرفدارلاری هجوم ائتدی. یعنی توپلومدا گرگینلیک چوخ یوکسک سوییه‌یه چیخدی. خاتمی دؤنه‌مینده ده، رفسنجانی‌ دونمینده اولدوغو کیمی، یازارلار، آیدینلار ایران کشفیات اورگانلارینین مأمورلاری طرفیندن اؤلدورولدو.

اما خاتمی اجتماعی تضییقلره داوام گتیره بیلمه‌یرک، سیاسی قتللرین آچیلماسینا ایمکان وئردی و بو، بؤیوک سیاسی بحرانا سبب اولدو. بو مسئله نین آچیلماسیندان سونرا خاتمینین کشفیات ناظری تعیین ائتدیی دری نجف آبادینین ده بو ایشده علی اولدوغو اورتایا چیخدی. اما او، ساده‌جه ایستعفا وئردی، هر هانسی جزا آلمادی.

همین واخت سیاسی رژیمین ایچینده‌کی مباحصه‌لر قارشی‌دورما نقطه‌سینه چاتدی و خاتمینین پرزیدنتلیینه سون وئریلمه‌سی گونده‌مه گلدی. ۱۹۹۷-۲۰۰۵-جی ایللر آراسیندا، یعنی خاتمی دؤنمینده ایران ایسلام رسپوبلیکاسیندا گوج ساواشی درینلشدی و ایکی سیاسی قاناد یاراندی. خاتمی اؤز دؤنمینده ایراندان کناردا یاشایان ایرانلیلارلا، رژیم مخالیفلری ایله دولایلی اولاراق دیالوگ قورماق ایستدی. «برلین توپلانتیلاری» کیمی مشهور اولان بو توپلانتیلار بؤیوک مباحصه‌لره یول آچدیغی اوچون دایاندیریلدی. رفورمیستلر خاتمینین رهبرلیینده قربله دیالوگا گیره‌رک، اؤلکه داخیلینده گئدن ساواشدا دا، خاریجی عالم‌ده ده اؤزلرینه معین یئر توتوب، دستک آلدیلار. بو ایکی قاناد آراسینداکی سیاسی رقابت توپلومون بوتون ساحه‌لرینه سیرایت ائتدی و رژیمین اؤز ایچینده یئنی آلتئرناتیوین یارانماسینا سبب اولدو. بئله‌لیکله، خاریج‌ده اولان مخالیفلر ده اولکی گوجلرینی ایتیردیلر.

خاتمی ایرانین دینی لیدری خامنه اینین قربین ایرانا قارشی مدنی هجومدا اولماسی ادعاسینا قارشی چیخاراق، مدنیتلرآراسی دیالوگ فیکرینی ایر‌لی سوردو. ۲۰۰۹-جو ایلده بیر دانیمارکا قورومو اونا مدنیتلرآراسی دیالوگ مکافاتی وئره‌رک، اونون دینی لیدره رغما، دیالوگو دستکلمسینه دقت چکمیشدی.

دینی لیدرین دولایی اولاراق پرزیدنتله مناقشه یه گیرمه‌سی ایراندا دینی لیدرلیک قورومونون اعتبارینا ضربه ووردو و بونونلا دا دینی لیدرین طرفسیز اولمادیغی اورتایا چیخدی. اولایدان سونرا دینی لیدره قارشی تنقیدلر، حتی نماییشلر ده اولدو. بو باخیمدان همین دؤنمده ایران ایسلام رسپوبلیکاسینین اؤز ایچین‌دن بیر رفورم یاشایاجاغی فیکرینه توپلومدا و بین الخالق عالمده اینانیردیلار. ایران سیاستینده ایکی رفورمیست و مهافیظه کار قانادین بیر-بیرینه قارشی جدی مجادیله‌یه باشلاماسی سیاستین ایکی اساس خطه آیریلماسینا سبب اولدو: بیر طرف‌ده اؤلکه‌نین سیاسی، اقتصادی، مدنی، دینی رفورملارلا دییشمه‌سینی ایسته‌یه‌نلر، دیگر طرف‌ده ایسه شیعه‌لیک، ایسلام اینقیلابی، خمینی و ایران دیرلری ایله پروبلملرین حل اولوناجاغینا اینانانلار.

یئنی سیستمده دینی لیدئر کئچمیش نفوذونو ایتیره‌رک، رفورمیستلری بیر سیاسی جریان و ایرانین سیاسی متفیقی کیمی قبول ائتدی. البته، دئمک اولار کی، رفورمیستلرین وارلیغی بیر طرفدن ایران ایسلام رسپوبلیکاسینین آیاق اوسته ساغلام دایانماسینا زمین یاراتدی. اونلارین وارلیغی و دؤولت یؤنتیمینه گله بیلمه‌لری ایرانین نفوذونا چوخ بؤیوک دستک وئردی.

رفورمیست جریان، دینی لیدر و اونون طرفدارلاری اوچون پروبلم یاراتسا دا، سون تحلیلده رفورمیستلرین وارلیغی ایران ایسلام رسپوبلیکاسینی قوروماق باخیمیندان حیاتی بیر مسئله حساب اولونوب. رفورمیستلرین وارلیغی ایرانا قارشی خاریجدن اولاجاق مداخیله‌نی غیری-مشروع گؤستره‌رک، بو جور مداخیله‌لرین قارشیسینی آلماق باخیمیندان بؤیوک رول اویناییب.

خاتمی وئرگی اصلاحاتی کئچیریب، خاریجی اینوستیسییالار اوچون قانون قبول ائد‌رک، دؤولتین مرکزی بانکدان بورج آلماسینی قاداغان ائتدی. اما او، دؤولتین اقتصادیات اوزرینده‌کی تأثیرینی آزالداجاغینا سؤز وئرمه‌سینه رغما، بونو حیاتا کئچیره بیلمدی. خاتمینین دؤنه‌مینده دبدبه‌لی ماللارین ایستحصالیندا آرتیم اولدو، بو دا ایران اقتصادیاتینا زیان ووردو. اونون واختیندا همچینین نفتین ایخراجاتی ۱۶% آرتدی.

عمومی اولاراق، خاتمی حکومتینی ایران تاریخینین ان اوغورلو حکومتلریندن بیری سایماق اولار. خاتمی بو گون ایراندا جریان ائد‌ن رفورمیست حرکاتین ان اعتبارلی لیدرلریندن حساب اولونور و توپلومدا بؤیوک دسته‌یه صاحب‌دیر.