اصلین‌ده میللتین آزادلیغی اوغروندا موباریزه‌ده میللی بورژوا اساس رول اویناییر. اونا گؤره ده میللتی موختلیف طبقه‌لره آییرماق کؤکون‌دن یانلیشدیر. حاضردا گونی آذربایجان‌دا آنا دیلینده تحصیل آلماق حقوقو اوغرون‌دا موباریزه شیددتلنمیش‌دیرسه، بونون هم وارلی، هم یوخسول، هم زحمتکش طبقه‌یه خیری واردیر. اؤزونو ایداره اتمک اوغرون‌دا گدن موباریزه‌یه ده میللتین بوتون طبقه‌لری قوشولور. چونکی اونلار پرلتاریات دیکتاتوراسی دییل، اؤز مقددراتینی تعیین اتمک اوچون بوتؤو بیر میللت آیاغا قالخیر.

ایران خالق پارتییاسی دا ۱۹۴۲-جی ایلده ۵ ماده‌دن عبارت قبول اتدیی مرامنامه‌سین‌ده میللی مسئله نی پرلتار هگمونلوغون‌دان آسی‌لی اتمیش‌دیر. بو دا پرولتار بینلمیللچیلیگی شعاری ایله علاقدار ایدی. ایران خالق پارتییاسینین ۱۹۶۰-جی ایلده قبول اتدیی پروقرامدا ایران‌دا میللی و دموکراتیک رسپوبلیکا یاراندیقدان سونرا اؤلکه‌ده یاشایان خالقلارین اؤز مقددراتلارینین تعیین ادیلمه‌سی قید ائدیلمیش‌دیر. بیر سؤزله، ایران خالق پارتییاسی میللی مسئله نین حلینی ایرانین ایستیقلالیتی اوغروندا ایمپریالیزمین ظلم و قارتچیلیینه قارشی بوتون ایران خالقلارینین بیرگه موباریزه شعارینا تابع اتمیشدیر. گویا ایران ایستیقلالیت الده اتدیک‌ده، دموکراتیک جومهوریت رژیمی برقرار اولدوق‌دان سونرا میللی مسئله اؤز-اؤزلویون‌ده حل اولوناجاق‌دیر. سونرالار ۲۰-جی عصرین ۶۰-۷۰-جی ایللرین‌ده ایران خالق پارتییاسی میللی مسئله‌ده بیر آزجا ایر‌لی گدرک قبول اتدیی تزیسلرین ۵-جی مادده‌سین‌ده بله شرح ادیلمیشدیر:

«ایران خالق پارتییاسی ایران‌دا یاشایان بوتون میللتلرین، میللی اقللیتلرین تام حقوق برابرلیینی و اونلارین واحید وطن چرچیوه‌سی داخیلین‌ده ایرانین اراضی بوتؤولویونون قورونماسی اساسین‌دا کؤنول‌لو بیرلشمه‌سینین ترفداری‌دیر. بله بیر مقصده نایل اولماق اوچون میللی ظلمون کؤکونو کسمک اساس شرط حساب اولونور. میللی ظلمون کؤکونو کسمک مقصدینه نایل اولماق یولو ایسه ایران‌داکی محروم میللتلرین اؤزونو ایداره اتمسینی تعمین اتمک‌دن عبارت‌دیر».

ایران اینقیلابینین قلبه‌سین‌دن، شاهلیق رژیمینین دوریلمه‌سین‌دن سونرا دا ایران خالق پارتییاسی ۱۹۸۱-جی ایلده تهران‌دا تشکیل ادیلمیش 17-جی گنیش پلنومون‌دا ایران‌دا میللی مسئله ین قویولوشو و حلینی ایران اینقیلابینین سابیتلشمه‌سین‌دن، نایلیتلرین‌دن، محکه‌مله‌نمه‌سین‌دن آسی‌لی ادرک قبول اتدیی مرامنامه‌ده میللی مسئله‌یه عایید بله بیر فرمولا ورمیش‌دیر: «اینقیلابی یوللا ییخیلمیش ایرتیجا رژیمینین سیاستین‌دن دوغموش گریلیکلری آرادان آپارماق و فارس اولمایان بوتون خالقلارین مدنی و اؤزونو ایداره ائتمه حقوقونو تانیماق میللی وحدتین اساس دایاقلارین‌دان، اؤلکه ایستیقلالیتینین و اراضی بوتؤولویونون ان موهوم ضمانتلریندن بیریدیر».

دملی، حتی ایران اینقیلابی غلبه چالدیق‌دان سونرا دا ایران خالق پارتییاسی میللی مسئله‌یه داها یومشاق یاناشمیش، هر میللتین تام موستقیل‌لیگی، حتی مرکزی حکومت‌دن آیریلیب میللی موختاریت الده اتمسی حقوقونو دا خالق پارتیاسی رهبرلیین‌ده غیری-آذربایجان‌لیلارین اکثریت تشکیل اتمسی ایله علاقدار ایدی. سونرالار ایران ایسلام جمهوریتی باش‌چیلاری، خصوصیله بو یاخینلاردا دونیاسینی دییشمیش جللاد صادیق خلخالی کوردلرین و بلوچلارین اؤزونو ایداره اتمه حقوقلاری اوغروندا آپاردیقلاری موباریزه حرکاتینی قان دریاسین‌دا بوغماسی ایله نتیجه‌لندی.

گونئی آذربایجان: تاریخی، سیاسی و کولتورولوژی موستویده. باکی، آذرنشر، ۲۰۱۰، ۱۷۲ سه.