نادیر شاهین اؤلومون‌دن سونرا پارچالانمیش، داها سونرا روسییا طرفین‌دن ایشغال ائدیلمیش آذربایجان تورپاقلارینین یئنی‌دن بیر یورددا بیرلشدیریلمه‌سی پروسئ‌سی هله ده داوام ائدیر...

نادیر شاهین، آردینجا آغا محمد شاه قاجارین قتله یئتیریلمه‌سی، سونراسین‌دا اونلارلا یئره بؤلونموش تورپاقلارداکی خان‌لیقلارین بیر-بیر اله کئچیریلمه‌سی ایشغال نیتینین دوشونولموش پلان اطرافین‌دا باش وئردیینی گؤستریر. نادیر تکجه آذربایجان اوچون دئییل، عثمانلی و موسلمان شرقی اوچون ده چوخ فرق‌لی، بیرلشدیریجی، گوج‌لو دؤولت خادی‌می ایدی، اونون قیسا مدت‌ده اؤلدورولمه‌سی ده دوشمه‌نلرینین احتیاط و قورخوسونا گؤره ایدی.

۱۸۲۸-جی ایلده‌ن سونرا آرازین شیمالین‌داکی اراضیلرین روسییانین ترکیبین‌ده قالماسی تدریجه‌ن پارچالانمیش یورد آراسین‌داکی رابطه‌نین، موناسیبتلرین یئنی‌دن شکیلله‌نمه‌سینه، هم جوغرافی، هم ده دوشونجه باخیمین‌دان یاخینلاشماسینا سبب اولدو. ۱۹-جو عصرین سونلارین‌دان اعتباراً معاریف‌چی‌لیک دالغاسینین گوجله‌نمه‌سی، تیفلیسله باکی آراسین‌داکی مسافه‌لرین قیسالماسی، نئفت صنایع‌سی، بونون آردینجا ایمپئرییانین مرکزین‌ده باشلایان اینقیلابلار پارچالانمیش یوردون دوشونجه‌ده بیرلشدیریلمه‌سینی تاماملادی. گنجه‌ده‌کی دیفای باکی‌دان دستک آلیر، ایلکین فیرقه‌لر فورمالاشیر، میلیون‌چولار متبهه ساتین آلیر، احمد بی آغاوغلونون تیمسالین‌دا پئتئربورق‌دا میللتین تالئیینی حل ائد‌ن علی قله‌م و قیلینج توتان لیدئرلر یئتیشیردی. «نجات»، «نشری-معاریف» کیمی جمعیتلر، موختلیف مکتبلر اورتاق میللی حافیظه‌نین فورمالاشماسینا بیلاواسیته تأثیر گؤستریر، ۱-جی دونیا محاربه‌سینین سونلارینا دوغرو آرتیق موختاریت فیکری دوشونجه‌ده حاکم کسیلیر.

آرتیق روسییانین ایشغال ائتدیی آذربایجان خان‌لیقلاری یوخ، موختاریت طلب ائد‌ن آذربایجان اؤزو واردی. نهایت، چارین دئوریلمه‌سی، بو موختاریت طلبینی قیسا زامان‌دا ایستیقلالیته چئویردی. پارچالانمیش یوردون بیر حیسه‌سینین بیرلشدیریلمه‌سی ۹۰ ایل چک‌دی.

البته کی، آسان دئییل‌دی. توپو-توپخاناسی، بودجه‌سی اولمایان بیر دؤولت قورموشدوق. پایتاخت ایشغال آلتین‌دا ایدی. گنجه‌ده کیچیک بیر قوه‌میز واردی. تک خلاص یئری عثمانلی ایدی. موقاویله ایمضالان‌دی، تورک اوردوسو چاغیریل‌دی. نتیجه‌ده کاغیذ اوزرین‌ده اولان ایستیقلالیت ساواشاراق، آتش آچاراق ۱۵ سئنتیابردا تصدیقله‌ن‌دی. آردینجا الیمردان بی توپچوباشینین سایه‌سین‌ده آوروپانین قلبین‌ده قالیبلر طرفین‌دن رازیلاشدیریل‌دی. نتیجه‌ده فاکتیکی ۱۱۴ مین کو. کم اراضی خلاص ائدیل‌دی. ایتیردیکلریمیز ده اولدو، اما قازاندیقلاریمیزلا موقایی‌سه‌ده باریشماق لازیم ایدی. اونوتمایاق کی، ۲۸ مای‌دا تیفلیس‌ده ایستیقلالیت اعلان ائدیلدیی زامان فاکتیکی هئچ بیر اراضی الیمیزده دئییل‌دی.

تورکلر او ایللرده شوشایا دا گلمیش‌دیلر. حادثه‌نین شاهیدلرین‌دن همی‌ده خانیم جاوانشیر یازیردی: «تورکلر اؤلکه‌ده نیزام-اینتیزام یاراتماق، شوشا یولونو آچماق اوچون گلیردیلر. هر کس تورکلرین گلیشینی گؤزلییر، شوشادا بؤیوک پیشواز تدبیرلری گؤرولوردو. شهر بزدیلمیش، قالا قاپیلارینین گیرجیین‌ده بیر نئچه ظفر تاغی آسیلمیش‌دی. بو ظفر تاغلارینین بیرینی شوشا قادینلارینین آدین‌دان من اوجالتمیشدیم. آغ کلغایی اوزرین‌ده تیکمه ناخیشلا هیلال و اولدوز سالمیش و تورکجه بئله بیر شوعار یازمیشدیق: «گون گله‌جک، حقیقت گونشی دوغاجاق، اسارت‌ده قالان آنا-شرق ایستیقلال قازاناجاق!»».

شهره بیرینجی جمیل جاهید پاشا داخیل اولموش‌دو. پاشا ایلک اؤنجه مسجی‌دی زیارت ائتمیش، آردینجا خان بولاغینا قالخمیش‌دی...

آذربایجان جومهوریتی دؤورون‌ده شوشادا بوتون پوزوجولوق حرکتلری، عصیانلار یاتیریلمیش‌دی. ائرمه‌نیلر بولشئویکلر دؤنه‌مین‌ده دفعه‌لرله اورانی اله کئچیرمه‌یه چالیش‌سالار دا، مووففق اولا بیلمه‌دیلر. پلان دییش‌دیلر، گؤزله‌دیلر، ایمپئرییا داغیلان کیمی هاوادارلارینین دستیی ایله اله کئچیردیلر.

ایندی نه ائتمه‌لی؟ شوشایا تکرار تورکلر نئجه قاییتمالی؟ یئنه او زامانکی کیمی تک اومید یئریمیزه‌می اینانمالیییق؟ تورک اوردوسو آفریکانین شیمالین‌دان قاراباغا گلمه‌لی‌دیرمی؟ مومکون محاربه‌ده یئنی بیر انور پاشا گوج سرگیله‌ییب، روسییادان چکینمه‌ییب اوردو گؤندره بیلرمی؟ بو، آذربایجان اوردوسونون شوشانی آزاد ائده بیلمه‌مک مسئله‌سی دئییل. اونوتمایاق کی، شوشانی و دیگر شهرلری ائرمه‌نی تکباشینا ایشغال ائتمه‌ییب. مومکون ساواش‌دا دا قارشیمیزدا تک او اولمایاجاق. اونا گؤره ده آذربایجان اوردوسونون گله‌جک ساواشین‌دا یانین‌دا دستیی اولمالی‌دیر.

اینانیریق کی، تورکلر شوشایا یئنه گله‌جک. یئنی بیر ظفر تاغی آسیلاجاق.

بو، ایشغال گونون‌ده سرگیلدییمیز ائموسیونال دوشونجه‌لر دئییل.

اونوتمایاق کی، آذربایجانین یورد یئرلرینین بیرلشدیریلمه‌سی پروسئ‌سی داوام ائدیر. بو پروسئس‌ده تکرار ایتکی ده اولا بیلر، قازانج دا. اؤن‌م‌لی اولان بوتؤو آذربایجان ایدئیاسی میللت حافیظه‌سین‌ده یاشاسین. بو باخیم‌دان اومیدسیزلیک سرگیله‌یه‌نلر، ازیک‌لیک دویغوسونا قاپیلانلار یانیلیرلار. زامان اؤتری‌دیر، اقربلر قلبه ساعتینین اوستونه موطلق گله‌جک‌دیر.