بو گون ایران آدی ایله تانینان دؤولت ۱۹۲۵-جی ایلدک تورک دؤولتی اولموش‌دور. ۱۹۲۵-جی ایلده قاجار تورک دؤولتی ییخی‌لانا قدر مین ایله یاخین بیر مدت بوگون ایران آدی ایله تانینان جوغرافیایا تورک سولاله‌لری هؤکوم سورموش‌دور و بو سولاله‌لرین بیر چوخو آذربایجان منشأ‌لی اولموش‌دور؛ او جمله‌دن قاجارلار، افشارلار و صفویلر، آغقویون‌لولار و قاراقویون‌لولار. ائخانلار، سئلجوق‌لولار و قزنه‌لیلر کیمی دؤولتلر ده تورکیستان منشأ‌لی اولوبلار.
اؤزلرینی ایسلام اؤنجه‌سی پئرسلرین داوامی کیمی حساب ائد‌ن ائد‌ن فارسلار (کی اصلین‌ده دئییللر و گونوموزده دانیشیلان فارسجا تاجیک دیلینین بیر قولودور) بو مین ایلده حاکمیت‌دن اوزاق قالدیقلاری و تورکلر طرفین‌دن ایداره اولوندوقلاری اوچون بیر نؤو ازیلمیش‌لیک و خورلانمیش‌لیق هیس‌سینه توتولوب و چوخ تئز زامانلاردا اؤز ایچلرین‌ده آقرئسیو میللیت‌چی هیسسلر بسله‌مه‌یه باشلادیلار.
اؤزلرینی پئرسلرین داوام‌چی‌سی کیمی قله‌مه وئره‌ن تاجیکلر بوگونکو ایران اراضی‌سین‌ده "شووبییه" آخیمینی باشلادیلار. بو آخیم بیر نؤو ائرکه‌ن میللیت‌چی‌لیک حرکاتی ایدی. ائنیش‌لی-یوخوش‌لو بیر سورجی اولان بو آخیمین ایچین‌دن چوخ‌لو شاریلر و یازالار چیخ‌دی، بیر نئچه عصیانلار باش گؤستردی. بو آخیمین ان باشاری‌لی ایشی فیردووسی و اونون "شاهنامه"سینین اورتایا چیخماسی اولدو. بو هماسی شعر کیتابی مودئرن فارس میللیتچیلیینین اورتا دیریی اولدو. ۱۹-جو و ۲۰-جی اسیرلرده مودئرن دوشونجه آخیملارینین قاجار دؤولتی اراضی‌سینه یول تاپماسی ایله شووبییه‌نین قالینتیلاری یئنی فورمات‌دا جانلانمایا باشلادی.
بو دؤنه‌م‌ده دؤولتینین گئتدیکجه زیفلدیینی، فسادا بوغولدوغونو و ییخیلمایا دوغرو گئتدیینی گؤره‌ن تورک آیدینی اؤز ایمپئریاسینی قورتارماق اوچون یول آراییشین‌دا ایدی. تأسف کی، تورک آیدینی یانلیش بیر تثبیتله مودئرن شووبییه‌چیلرین اویونونا گله‌رک ایران دیلی و ایران میللیت‌چی‌لیگی کیمی حساب ائتدیکلری فارس دیلی و فارس میللیتچیلیینی بیر چیخیش یولو کیمی گؤردولر. او دؤنه‌م‌ده فارس میللیت‌چی‌سی کیمی گؤرونه‌ن تورک آیدینلارینین دوشونجه‌لرینی آراشدیردیغیمیز زامان راحت‌لیقلا گؤره بیلیریک کی بونلارین هئچ ده فارس‌لیق دردلری یوخ‌دور و حتی یئری گلن‌ده فارسلاری تحقیر ده ائدیرلر، اونلارین اساس دردی دؤولت سیستئمین‌ده رئفورم یارادیب اؤلکه‌نی قورتارماق‌دی؛ چونکو مینیل‌لیک بیر آلت بیلینجله او دؤولتی اؤزلرینه عایید بیلیردیلر. بو طرز آیدینلارین باشین‌دا احمد کسروی گلیر. یالنیز گئدیشات بو تثبیتین یانلیش اولدوغونو چوخ گئچمه‌دن اثباتلادی، اما آرتق اولان اولموش‌دو.
مودئرن شووبییه‌چیلرین فعالیتلری نتیجه‌سین‌ده تورکلرین ایران‌دا اقتداردان اوزاقلاشما و فارسلارین آددیم-آددیم بوتون دؤولتی اله گئچیرمک پروسئ‌سی سرعتله ایله ایر‌لی گئت‌دی.
بو پروسئس چین‌دن آوروپایا اوزانان تورک دؤولتلری و توپلوملارینی گوج‌دن سالیب پارچالاماق ایسته‌یه‌ن باتی‌لی ایمپئریال گوجلرین ده منفتلرینه اویغون گلیردی و اونا گؤره ده باش‌دا اینگیلیزلر و یهودیلر بو پروسئ‌سه جدی و هرترف‌لی دستک وئردیلر. ان سون‌دا ۱۹۲۵-جی ایلده اینگیلیزلرین پلانلاییب اویغولادیغی بیر چئوریلیشله سون تورک سلطانی اولان احمد شاه حاکمیت‌دن اوزاقلاشدیریلیب یئرینه ساوادسیز بیر اینگیلیز آدامی اولان رضا خان گتیریل‌دی.
بئله‌جه شووبییه مینیل‌لیک آرزوسونا چاتمیش اولدو. "توران‌لی"لار حاکمیت‌دن اوزاقلاشدیریلیب، "ایرانلی"لار حاکمیته گل‌دیلر. آرتیق توران‌لیلاردان مینیل‌لیک اینتیقامین آلینماسینین زامانی گلمیش‌دی.
یالنیز، نه حیکمت ایسه، بو ایران‌لیلار اؤز گوج و هونرلری ایله یوخ باتی‌لیلارین اویونلاریلاری ایله حاکمیته گلدیکلری اوچون اونلارین اللرین‌ده اویونچاق کیمی ایدیلر. باتی‌لیلار ایستدیکلری زامان بو ایرانلی شاهلاری قولوباغ‌لی سارای‌دان چیخاردیب تحقیر ائدیردیلر و سایره.
آما توران‌لیلارین یاخود تورکلرین سیرادان چیخاردیلماسی و هر آنلام‌دا محو ائدیلمه‌سی هم مودئرن شووبییه‌چی تاجیکلرین، هم باتی‌لیلارین اورتاق ایستیی ایدی اونا گؤره بو پلان قوسورسوز هایاتا کئچیریل‌دی.
باش‌دا گونئی آذربایجان و تبریز اولماق اوزره تورکلری اقتصادی، سیاسی و مده‌نی اولاراق محو ائتمک و فارسلاش‌دیرماق پلانلاری جیددیتله اویغولانمایا باشلادی. بو فارسلاش‌دیرما سیاستی ساده‌جه تورکلره اویغولانمادی، عربلر، کوردلر، بلوچلار و دیگرلری ده عینی دؤولت پروقرامی چرچوه‌سین‌ده فارسلاشدیریلمایا چالیشیل‌دی. یالنیز اؤلکه اهالی‌سینین هارداسا یاری‌سینی تشکیل ائد‌ن و مینیل اؤلکه‌یه هؤکوم سوره‌ن تورکلردن هیسس ائدیله‌ن نیفرت و تهلوکه، طبیعی کی، چوخ داها بؤیوک ایدی. اونا گؤره ده یوخ ائتمک پروسئ‌سین‌ده اساس حیسه تورکلرله باغلی ایدی.
بو پروسئس‌ده اؤزل‌لیکله ایکی شئیین محو ائدیلمه‌سینه چوخ اؤن‌م وئریل‌دی: بیرینجی دیل، ایکینجی تاریخی مدنیت عابده‌لری.
ایران دؤولتی بوتون گوجو ایله آذربایجان تورکجه‌سینی یوخ ائدیب سیرادان چیخارمایا چالیش‌دی و بونون اوچون بؤیوک دؤولت پروقراملاری حاضرلان‌دی. یالنیز بو یازینین مؤوضوسو اولمادیغی اوچون او مسئله‌یه گیرمیریک.
گونئی آذربایجان حاقین‌دا ایکینجی ان بؤیوک، اونودولماز و باغیشلانماز جینایت ایسه تاریخی عابده‌لرین محو ائدیلمه‌سی‌دیر. اؤزل‌لیکله بیرینجی پهلوی زامانین‌دا باش‌دا تبریز اولماق اوزره، گونئی آذربایجان شهرلرین‌ده چوخ سای‌دا تاریخی عابده، ائل‌جه ده شهرلرین قدیم تیکیلیشلری سیستئم‌لی و داوام‌لی شکیل‌ده ییخیلیب یئرینه یئنی بینالار و کوچه‌لر تیکیل‌دی. بو سورج‌ده ان چوخ زیانی تبریز گؤرسه ده، اردبیل، اورمییه، زنگان، ماراغا و خوی کیمی شهرلر ده بو توپیئکون یوخئتمه پروسئ‌سین‌ده اؤز یئرلرینی آلدیلار.
ماراق‌لی‌سی بودور کی، آذربایجان شهرلرین‌ده بو ییخینتیلار داوام ائدرکه‌ن فارس شهرلرین‌ده او جمله‌دن اصفهان، شیراز، یزد و کیرمان‌دا تاریخی عابده و تیکینتیلری برپا ائتمک و جانلان‌دیرماق پروسئ‌سی گئدیردی. نئجه کی، بوگون فارس شهرلرینین قدیم حیسه‌لری و تاریخی عابده‌لری بؤیوک دقت و سلیقه ایله محافظه ائدیلیب ساخلانیب، یالنیز تورک شهرلرین‌ده دوروم تام ترسینه‌دیر.
تاریخی مدنیت عابده‌لری و شهرلرین قدیم تیکینتیلرینین محو ائدیلمه‌سینین اساس سببی بو ایدی: تورکلرده تاریخی یادداش سیلین‌سین. تاریخی عابده‌لر بیر میللتین مدنیتینین و یادداشینین ان اؤن‌م‌لی قیسیملرین‌دن بیری‌دیر. بیر میللت یوخ ائدیله‌جک‌سه، یادداشی سیلینیب، تحقیر ائدیلیب، کؤللش‌دیریله‌جک‌سه، اونون موززه‌م بیر دیلی و ادبیاتی، ائل‌جه ده ائهتیشام‌لی سارایلاری و مدنیت عابده‌لری اولمامالی‌دیر؛ یوخ‌سا بو میللت بیر داها اؤزونه قایدیدیب کئچمیشینی سورغولایا بیلر.
بو گون ایران آدی ایله آنیلان جوغرافیادا ایران‌لیلار توران‌لیلاری سیلیب سیرادان چیخاردا بیلمه‌دیلر. توران‌لیلار بیر داها اؤز کوللرین‌دن دوغوب آیاغا قالخماغا باشلادیلار. اما ایران‌لیلارین یوز ایل ایچین‌ده اورتایا چیخاردیقلاری ییخینتی تاریخ‌ده بیر قارا لکه کیمی قالاجاق.
آشاغی‌دا ساده‌جه تبریزده ییخیلاراق محو ائدیله‌ن تاریخی مدنیت عابده‌لرینین سیاهی‌سی وئریلمیش‌دیر. بو ییخینتیلارین آرتیق گئری دؤنوشو یوخ‌دور. اما ان آزین‌دان بلکه آراشدیریلیب اونودولماماسی تعمین اولونا، یاخود گله‌جک‌ده بعضی حیسه‌لری بیر شکیل‌ده یئنی‌دن جانلان‌دیریلا بیلر.
"آلا قاپی" یاخود " شمس-اول-ایماره" سارایی، باغ و میدانی
صفوی دؤولتینین تبریزده‌کی حکومت بیناسی ایدی. پایتاخت تبریزدن داشیندیق‌دان سونرا صفوی و قاجار دؤولتلری زامانین‌دا ولیهد ایقامتگاهی اولاراق ایستیفاده اولونموش‌دور. صفوی دؤنه‌مین‌ده آدی "آلا قاپی" ایک‌ن، قاجار زامانین‌دا "شمس-اول-ایماره" (گونش سارایی) آدی ایله تانینیردی. سارای، باغ و یاردیمجی بینالار کومپلئک‌سی ایدی و قارشی‌سین‌دا دا بؤیوک بیر میدان واردی.
۱۹۳۳-جو ایلده رضا پهلوی زامانین‌دا شوبهه‌لی شکیل‌ده یاندیریل‌دی و بؤیوک قیس‌می خاراب اولدو. قالان قیس‌می ده ۱۹۴۷-جی ایلده تامامیله ییخیل‌دی، نئچه یوز ایللیک آغاجلاری کسیل‌دی و میدان‌داکی باشقا بینالار دا محو ائدیلدی. داها سونرا یئرینه ایندیکی شرقی آذربایجان والی‌لیک بیناسی و باشقا بینالار تیکیل‌دی.
شکیل: آلا قاپی سارایینین گولخانا بیناسی و باغچاسی
"باغ-ı شیمال" یاخود "شازدا باغی" ساریلار مج‌موه‌سی
آغقویون‌لو یقوب زامانین‌دا تیکیله‌ن باغ. قاجار زامانین‌دا چوخ گئنیشله‌ن‌دی و قاجار شاه‌زاده‌لری اوچون بیر چوخ سارای و کؤشک تیکیل‌دی. عباس میرزه قاجارین ایقامتگاهی ایدی. ۱۹۲۹-جو ایلده تبریز بلدییه‌سی طرفین‌دن تامامه‌ن ییخیل‌دی و اونلارجا تاریخی اثر توپیئکون محو ائدیلدی.
شکیل: شازدا باغینین ناییب-اول-سلته‌نه بیناسی
ائتیزادییه سارایی و باغی
موزففرددین شاه قاجار زامانین‌دا تیکیله‌ن بو سارای رضا پهلوی زامان‌دا ییخیل‌دی
صاحب دیوان سارای و باغی
محمد علی شاه قاجارین ولیهدلیک زامانین‌دا تبریزده ایقامت ائتدیی سارای ایدی. بیرینجی پهلوی زامانین‌دا ییخدیریل‌دی.
الیشاه ارکی
ائلخان‌لی سلطانی خودابه‌ن‌ده اولجایتونون وزیری تاجددین الیشاه جئیلانی طرفین‌دن اینشا ائدیله‌ن قالا، قاجارین سونونا قدر تبریزده عسگری مقصدله ایستیفاده اولونموش و آرالیقلارلا تمیر ائدیلمیش‌دیر.
روسلار تبریزی ایشغال ائدرکه‌ن بیر قیسمین‌ده یانغین چیخ‌دی.
پهلوی حاکمیته گلدیک‌دن سونرا پارچا پارچا ییخدیرل‌دی. بیر قیس‌می ده ایسلام جومهوریتی زامانین‌دا ییخدیریلیب یئرینه مصلی تیکیل‌دی.
حال حاضردا ساده‌جه قالانین اساس بیناسینین اؤن دوواری قالیر.
اسکی شاه گؤلو بیناسی
آغ قویون‌لو سلطان یقوب زامانین‌دا تیکیل‌دی و صفوی دؤنه‌مین‌ده گئنیشلندیریل‌دی.
قاجار عباس میرزه‌نین اوغلو قهره‌مان میرزا بو گؤل و سارایی قاجالار اوچون گزمک و ایله‌نجه یئری حالینا گتیردی.
ایسلام اینقیلابین‌دان سونرا آدی ائل گؤلو اولاراق دییشدیریل‌دی.
۱۹۶۵ ایلین‌ده تبریز بلدییه‌سی اسکی بیناسینی ییخاراق یئرینه باشقا بینا تیک‌دی.
صاحب-اول-امر حکومت میدانی
بو میدانا ائلخان‌لی زامانین‌دا "صاحب آباد میدانی"، آغ قویون‌لو زامانین‌دا "حسن پادشاه میدانی"، صفوی و قاجار زامانلارین‌دا "صاحب-اول-امر میدانی" آدی وئریلیب و حکومت و عسگری مقصدلرله ایستیفاده اولوب. زامانین‌دا دونیانین ان بؤیوک میدانی اولوب و بؤیوکلویو آوروپالی سییاهلاری حیرته سالیب. آغ قویون‌لو اوزون حسن بورادا اوتوز مین قوشونون‌دان سان گؤرورموش.
تقریباً ۲۰۰ ایل اؤنجه بؤیوک بیر زلزه‌له‌ده خئی‌لی زیان گؤرسه ده قاجارین سونونا قدر وار ایمیش. پهلوی دؤنه‌نیم‌دن سونرا مرحله-مرحله تامامی ایله محو ائدیلدی. ایندی ساده‌جه صاحب-اول-امر مسجی‌دی و بعضی کیچیک بینالار قالیر.
