دو کشور عثمانی و ایران دوره قاجاریه از نقطه نظر رویداد تحولات سیاسی اجتماعی اشتراک زیادی با هم دارند.

این اشتراک بعدا در تحولات سیاسی اجتماعی ترکیه و ایران امروزین نیز دیده می شود.بنابراین یکی از مواردی که در مطالعات مشروطه خواهی در ایران مغفول شده ارتباط مشروطه خواهان آذربایجانی با اعضای حزب اتحاد و ترقی عثمانی می باشد. قبل از بررسی این ارتباط لازم است درباره این حزب توضیحاتی داده شود.

«به دنبال صدور فرمان تنظيمات در ۳ نوامبر ۱۸۳۹ م. توسط سلطان عثماني تا اعلان مشروطيت در ۲۳ نوامبر ۱۸۷۶م. عثماني در پروسه پيشرفت جهاني دست و پا ميزد. استبداد شرقي، سلطان عبدالحميد و اداره كردن سنتي امپراطوري عثماني از يك سو و پيشرفت رو به تزايد قواي رقيب عثماني در اروپا سبب شد تا جمعيتي متشكل از پنج دانشجوي ترك در سوم نوامبر ۱۸۸۹ تشكيل شود كه اساس حزب اتحاد و ترقي عثماني به شمار ميرود». ( عبدالحميد، محمد صلاح الدين بيگ و... افول قدرت عثمانيان (خاطرات)، ص ۲۶۳) اين جمعيت در سال ۱۸۹۵ شعباتي در لندن، پاريس و برلين داير كرد.

در سال ۱۸۹۷ م. فعاليت كميته اتحاد و ترقي كه ژون تورك نيز ناميده ميشد به حدي گسترش يافت كه سلطان عبدالحميد در خاطرات خود از رشد رو تزايد آنها اظهار نگراني ميكند. در سال ۱۸۹۸م. كتابي كه توسط ژون توركها عليه سلطان عبدالحميد نوشته ميشود به دست امپراطور رسيده و وي موضوع را جدي مييابد. اينان چون سازمان مييابند در درون اركان عثماني به فعاليت پرداخته و به تدريج در مصر نيز كميته ژون تركها بوجود ميآيد.

با گسترش فعاليت كميته اتحاد و ترقي وسازمان يافتن افراد فراري از عثماني، عثمانيان ساكن مصر در پاريس گرد هم آمده و با ارسال سه روزنامه اين جميعت به عثماني به ترتيب حريت در لندن، مشورت در پاريس و ميزان در ژنو همراه با اوراق و رسالات در قاهره، اعضاي جمعيت به شكل قابل توجهي افزايش يافت. نفوذ اين جمعيت به ميان افسران و سربازان پادگانها از جمله پادگان سالونيك چشمگير بود به طوري كه فشار اين پادگانها به سلطان عبدالحميد سبب شد در ۲۵ جماديالاخر سال ۱۳۲۶ (۱۹۰۸) فرمان مشروطه در عثماني صادر شود». اين در حالي است كه فرمان مشروطه توسط مظفرالدين شاه در ۱۴ جماديالثاني ۱۳۲۴ (۱۹۰۶) صادر شده بود.

بدين ترتيب جمعيت اتحاد و ترقي در عثماني قدرت يافت و از سال ۱۹۱۳ دولت عثماني را در دست گرفت. با ورود عثماني به جنگ اول و شكست اين دولت «پرده ضخيمي جلوي خدمت اين جوانان ترك كشيده شد و خدمات مهم اينان به بوته فراموشي سپرده شد». (طاهر زاده، بهزاد. قيام آذربايجان، ص ۱۶۳.)سرنوشت رهبران جمعيت اتحاد و ترقي عثماني نيز غمبار بود. طلعت پاشا و جمالپاشا توسط تروريستهاي ارمني ترور شدند. انور پاشا سردار رشيد عثماني نيز به تركستان رفته و مملكت «اولو توركوستان» را به وجود آورد. سپس در جنگ با روسها به شهادت رسيد. در هر حال ارتباط این حزب با مشروطه خواهان آذربایجانی محرز هست که در پستهای بعدی صحبت خواهد شد.