آذربایجان‌لیلارین اؤزلرینی بیر میللت کیمی درک اتمسی شیخ محمد خیابانی حرکاتی دؤورونده داها کسکین خاراکتر آلدی. ۱۹۲۰-جی ایلین مای آیینین ۲۷-ده شیخ محمد خیابانی دمیش‌دیر: «آذربایجان آذریلره عاییددیر… میللت حقیقی خیدمت‌چیلرینی تانیییر. آذربایجان سؤزده وطنپرورلرین یالانلارینا اینانمایاجاقدیر. میللتیمیزین اؤزو بو ویجدانسیزلارین تورونا دوشمه‌یه‌جکدیر… تورکو تورکه قیردیرماق ایستییردیلر… میللتیمیز آییق اولمالیدیر، یاشاماغین نه اولدوغونو بیلمه‌لیدیر.

ایر‌لیله‌مک ایسته‌مه‌یه‌نلرین اؤلمه‌لری گرکدیر. بیز آذربایجانلیلار اؤز دیریمیزی بیلملیگیک، اؤزوموزه گوونملیگیک. بیر میللتین شرف‌لی اولماسی اوچون ایلک شرط موستقیللیکدیر. بیر میللتین موستقیللیگی، آزادلیغی او میللتین جسارت و قهرمانلیق دویغولارینی قوروماقدیر. هر میللت اؤزونه اویغون اولان حکومتین قورولماسینا ایجازه وریر». شیخ محمد خیابانی قوردوغو حکومتی میللی ناموس کیمی قیمتلندیره‌رک دمیش‌دیر: «شرف، ایفتیخار، شانلی بیرکچمیش تاریخ و یوکسک بیر دینه صاحب اولان بیر میللت اؤز اؤلکه‌سینده سفالت و رزالت ایچینده یاشایا بیلمز».

شیخ محمد خیابانی میللتین آیاغا قالخیب اؤز حاکمیتینی اله آلماسی ضروریلییندن بحث ادرکن دمیش‌دیر: «بو گونه قدر آذربایجان میللتینین واختی هر دفعه ینی شاهلیق یاراتماقدا کچمیشدیر. بو میللت محکومیت چارپاییسیندان قالخیب اؤزو حاکمیت تاختینا چیخمالی‌دیر. دؤولتلری و سلطنتلری میللتلر یارادیر، آرتیق شاهلیق دؤورو قورتاردی. آذربایجاندا حاکمیت تامامن میللتین اولمالی‌دیر». سیید جعفر پیشوری ایسه «آذربایجان» قزتینین ۱۱ سنتیابر ۱۹۴۵-جی ایل تاریخلی سایین‌دا یازمیش‌دیر: «هر خالقین مقددراتی اؤز طرفیندن تعیین ادیلمه‌لیدیر. میللیت آزادلیغی و هر بیر خالقین اؤز مقددراتینی تعیین اتمسینده آزاد و موختار اولماسینین اساس پرینسیپلری دیل آزادلیغی، میللی مدنیت آزادلیغی و سایر اقتصادی، سیاسی و اجتماعی آزادلیقلاردان عبارت‌دیر. آذربایجان میللتی (اصلین‌ده آذربایجان تورکو – س.) دونیانین ان قدیم و مده‌نی خالقلاریندان بیریدیر». ماراقلی‌دیر کی، ایران خالق پارتییاسینین مرامنامه‌سین‌ده هچ واخت «آذربایجان میللتی» ایفاده‌سی اؤز عکسینی تاپمامیش‌دیر. هالبوکی، هله ستار خانین یانینا مطلقیت طرفدارلاریندان بیر نچه نفری گلنده ستار خان اونلارا دمیشدیر: «بورادا قالدیریلمیش بایراق آزادلیق بایراغیدیر. دونیانین ۷۲ میللتی همین بایراغین آلتینا پناه گتیرمه‌لی‌دیر.

بیز تسلیم اولماریق، گدین الینیزدن گلنی اسیرگمیین». ۱۹۲۷-جی ایلده تشکیل ادیلمیش ایران کومونیست پارتییاسینین ۲-جی قورولتایین‌دا قبول ادیلمیش قطنامه‌یه اساساً هر میللتین تام موستقیللیگی، حتی مرکزی حکومتدن آیریلماق حقوقونا مالیک اولدوغو بیلدیریلیر. پارتییانین تصدیق اتدیی «عملیات پرگرامی» آدلی سندین سیاسی ساحه‌ده‌کی بؤلمه‌سین‌ده میللی مسئله نین قویولوشو و حلی باره‌ده بله قید اولونموشدور: «ایران کومونیست فیرقه‌سی و ایران مملکتی ترکیبینده یاشایان میللتلرین تام آزادلیغی و حتی اونلارین مرکزدن آیریلماسی اوغروندا موباریزه آپاریر. بو شرطله کی، او میللتلرین زحمتکشلرینین اکثریتی بو ایشه میل گؤسترمیش اولالار». ایران کوممونیست پارتییاسینین پرگرامیندا میللتین زحمتکش طبقه‌سی و زومره‌سینین آرزوسو اساس توتولوردو.

گونئی آذربایجان: تاریخی، سیاسی و کولتورولوژی موستویده. باکی، آذرنشر، ۲۰۱۰، ۱۷۲ سه.