آنا صحیفه یازارلار |
دیللرده و دانیشیقلاردا، هم اؤلکهمیزده، هم خارجده موختلیف اینسانلاریمیزین آغری ایله، سئوه-سئوه قوروماغا، تبلیغ ائتمهیه چالیشدیق لاری بیر مدنیت، فولکلور نمونهمیز ده "ساری گلین" ماهنیسیدیر. لاکین بو مدنی ارث نمونهمیزین تانیدیلماسینداکی پراكندهلیک و سطحیلیک، علمی تحلیلدن کنار ایضاحلار عمومی ایشیمیزه ضرر وئریر. بیزیم ساحهمیز اولماسا دا مطبخیمیزده کی یئمکلرین، رنگلرین مقدسلیغینی، معنالارینی آراشدیردیقجا ایستر-ایستمز عینی تفکورون محصولو اولان فولکلوروموزا، میللی موسیقیمیزه، ماهنیلاریمیزا و ... توخونمالی اولموشوق. بو فاکتلار اساسیندا «ساری گلین»ین معناسینی علمی توپلانولاریمیزدا، تلویزیونا چیخیشلاریمیزدا گؤسترسکده بو گون یئنه ساری گلینین ساری پالتارلی قیز، ساریشین قیز و بو کیمی تفسيرلري ایله اوزلشدییمیزدن «ساری گلین» ماهنیسینین اوزرینده بیر داها دایانماغی واجیب بیلیریک. بئلهلیکله «ساری گلین» اوبرازی اصلینده ندیر و بو ایفاده و ماهنی ندن بحث ائدیر؟ اؤنجه "ساری" سؤزونون آچیلیشینی وئرک :
رنگ - "ساری" .
استیقامت، "منه ساری گل" .
زارافاتجا دولاماق، ساتاشماق معناسیندا "آزجا منی ساری" .
بوکمک، دولاماق، ساریماق معناسیندا تورکجهدهکی یارپاق دولماسی-ساریماق فعلیندن "سارما" کیمی .
بیر بیری ایله باغلانماق، ساریلماق، قوهوم اولماق معناسیندا "سیمسار"قوهوم سؤزونده ائشیدیلیر.
آزادلیق رمزی کیمی "سار"(قوش آدی)، سار (چار) حاکم اولان، سلطان اولان کیمی .
بئلهلیکله، ساری رنگلی یئمکلر، زعفرانلی پلوو، زعفرانلی حالوا، ساری کیشمیشلی پلوو، پاخلاوا، شکربورا و ... شادیانالیقدا، کئف مجلیسینه، تویدا دویونده وئریلیر. دفن مراسیملریندن ایسه بو رنگ اوزاق توتولور. داهی شیخ نظامی شادلیق-شادیانالیق ساری رنگدهدیر زعفران حالواسی بو آهنگدهدیر سؤیلهمکله عصرلر اؤنجهسیندن دئدییمیزی اثباتلاییر. بو باخیمدان و ماهنیداکی «گلین» سؤزوندن ماهنیدان توی-دویون، ازدواج، سئوگی، ائولنمک صداسی، آنلامی گلیر. اون دوردونجوجو عصرده عاريف اردبيلی فرهادلا زفاف گئجهسینه حاضرلاشان گولوستان بارهسینده یازیر:
ساری رنگ اینینده بکارت دئمک،اوندا بکارته نه شوبهه، نه شک
عاريف اردبيلي زفاف گئجهسينی بئله ایفاده ائدیر:
ساری لاله اوستونده گول گؤزل اولار،بو گولدن اورهیه سئوینجلر دولار
زفاف گئجهسینین سونونو ایسه عاريف اردبيلی بئله گؤستریر:
سویوموش باکیرهلیک آتشی یامان، اولوب ساری کؤینک گول رنگده قان دان
بیر آزدان اؤزونه گلدی گولوستان ساری کؤینیینی گؤردو آل-الوان
بئلهلیکله ساری رنگین باکیرهلیکله، صافلیقلا باغلیلیغینی گؤروروک و بو یؤنومدن "ساری گلین" ایفادهسی ساریشین، یا ساری گئییملی دئییل، محض "باکیره گلین" کیمی آنلاشیلمالیدیر. بو ارتباطدان باخاندا بیر چوخ دئییم- دویوملاریمیزداکی "ساری" آنلامی داها آیدین اولور. "ساری دونلو سئلجان خاتون عشقینه" (کیتابی-دده قورقود) ایندی داها آنلاملیدیر. "باکیره سئلجان خاتون عشقیله" کیمی، "کؤینهیی ساری، گل منه ساری"(ماهنی سؤزلری) - "باکیره قیز گل منه ساری" کیمی،
گؤندر گلسین العسگرین خلعتین، ائیلهمه امهیین زای، ساری کؤینک (آشیق العسگر)
باکیره گلینه مراجعت کیمی، "قونشودا بیر قیز وار، ساری کؤینکدیر" (ماهنی)-یعنی «قونشودا باکیره بیر قیز وار» کیمی آنلاشیلمالیدیر. "آی ساری کؤینک، تیننه چپکن، گلین، هارالیسان" (خالق ماهنیسی) دا بومعنانی آچیقلاییر. ساری رنگین توی-دویونله باغلیلیغینی «داستانی احمد حرامی» ده ده تویدا وئریلن زردا (ساری) دویو پیلوون وصفینده گؤروروک: "دانه، پیرینجو زردا هوببی-رممان"" زردا پیلوو" حاقیندا انگلیس عالیمی ماری پریسجیللا "عثمانلی مطبخ سؤزلویو"نده بئله معلومات وئریب: "زرده پلوون دوققوزونجو عصرده تویلاردا قوناق اولموش خارجی یازارلار بونو اوزرینه زعفرانلی سوس تؤکولموش پیلوو کیمی یازیرلار. قیزیل ساریسی رنگ خوشبختلیگی و باجاریغی تمثیل ائتدیگیندن تویلارین مطلق یئمهیی اولماقدان باشقا، ظفر، غلبه بایراملاری کیمی اساس گونلرده وئریلیردی".
عاريف اردبيلی ده ظفران پیلوونون عشق ایله باغلیلیغینی یازیر:گلی اورتالیغا آشیق یئمهیی ظفران پیلوو سارالمیش اوز تک.تورکلرین ساری رنگلی مرجیمک شورباسینا "ائزو گلین" ( ساری گلین) آدی وئرملری، ساری رنگلی شوربانین «گلین» سؤزو ایله باغلامالاری دا عینی دوشونجه طرزینین محصولودور. توی عادتلریمیزه دقتله باخساق گؤرهریک کی،باکیره قیزلار اره گئدنده تویون بیرینجی گونو ساری گئیینردیلر، بو اونلارین قیزیل قدر صاف، آری چوخ دیرلی اولدوقلارینین ایشارهسی ایدی. زفاف گئجهسینده باکیره قیز کیمی نمونه اولاراق اؤلدویوندن، زفاف گئجهسیندن سونراکی گون ،آغ پالتار گئیینیردی( کفن رنگی)، داها سونراکی گون گلین قادین کیمی یئنیدن حیاتا دوغولدوغو اوچون قیرمیزی رنگلی پالتار، داها سونرا ایسه دؤللنیب حیات وئرهجهیی اوچون یاشیل رنگلی پالتار گئیینیردی و ... بو فاکت فولکلوروموزدا، ماهنیلاریمیزدا گؤردویوموز کیمی اؤز عکسینی تاپیب، بو معنادا باکیره گلین کیمی، «ساری گلین» ایفادهسینین مدنیتیمیزده بو قدر چوخلوغو "ساری گلینه" صاحبلنمک ایستهين ائرمنیلرده یوخدور. ماهنینین دیگر سؤزلرینین تحلیلینه گلینجه آراشدیردیقجا ماهنینین محض بیزه مخصوص اولدوغو داها دا آچیقلانیر. ماهنینین بیرینجی سطرینه دقت یئتیرک: "ساچین اوجون هؤرمزلر". نیه هؤرمزلر؟ چونکی، قدیم عادتلریمیزه گؤره توی گونو، گلینین ساچینین اوجونو بیین ساچینا هؤرر؛ دویونلردیلر. توی سؤزونون دیلیمیزدهکی «دویون» سؤزو بورادان قایناقلانیر "دویون سالماق" - "دویون وورماق" کی، اونلاری آییرا بیلمهسینلر. دیگر بیر ایفادهمیز ده "اوشاقلارین باشینی باغلادیق"، "باشلارینی باغلایاق"-فورماسیندادیر. بونون بیر آیری معناسی دا وار، داها اونلار باشلارینی باشلاری باغلی اولدوغو اوچون بیر یاستیغا قویماغا محکومدورلار. آیری یاتا، آیری قالا بیلمییهجکلر . عاشق العسگرده: "آی قیز، سنین نه وعدهندیر کسیلیب قیسا تئللرین"-دئينده بونو سوروشور. یعنی اَره گئدنده باشینی نئجه باغلایاجاقلار، ساچین یوخسا اوغلانین ساچینا نئجه هؤردورهجكسن، دئیه سوروشور. تأسف کی، ماهنینین ایکینجی سطرینی چوخ واخت دوز اوخومورلار. "سولو قؤنچه درمزلر" اوزینه "گولو سولو"، یاخود "شئهلی درمزلر" اوخویورلار. ایلکین روایتده اولان قؤنچه حدی بولوغا چاتمامیش، هله آنا اولا بیلمهیهجک قیز اوشاغینی گؤستریر.هله بوتا (حدی بولوغا چاتمیش) دئییل، سئوسه - سئویلسه ده اره گئده بیلمز. بو آنلام ایشیقیندا یاناشدیقدا ماهنینین سونراکی سؤزلری ده آیدینلاشیر: "بو سئودا نه سئودادیر، سنی منه وئرمزلر".- یعنی سن هله قؤنچهسن، اوشاقسان، بو سئودایا بیز دؤزوب، گؤزلمهلییک، سن حدی بولوغا چاتانا قدر گؤروندویو کیمی دوزگون آچیقلاناندا ماهنی گؤزل بیر اثر کیمی نئجه ده آنلاشیقلی وضعیته دوشور.قیزین آناسی (ننهسی) اوشاقدیر دئیه قیزینی وئرمهیه راضی اولمادیغی اوچون "آناسی اؤلموش هله طیفیل اوشاقدیر" دوشونجهسی ایله بیرلشهرک: "سنی منه وئرمزلر ننهن اؤلسون، ساری گلین "-سؤزلری اورتایا چیخیر.اما اصلینده هر معنادا گولو ائله شئهلی، سولو دررلر. اونا گؤره ده بئله اوخونوش ماهنینین فولکلور نومونهسی کیمی هئچه ائندیریر. اصل فولکلور نومونهسینده ایسه بونو ائتمک اولماز، چونکی، فولکلور دوشونجهسی چوخ دقیق دوشونجهدیر و اؤزونه ریاضی ماتریسالار کیمی خالقین بیلیکلرینی داشییر. "بو درهنین اوزونو، چوبان قایتار، قوزونو".قیزی آلماق مومکون اولمایاندا اونو قاچیرماق لازیم گلیردی. قاچیریلان قیزین دالینجا گلردیلر. بو واخت اوزون-اوزادی موباحیثهلر دوشوردودیلیمیزده اوزون چکن موباحیثه یه، صحبته، دانیشیغا فولکلور دیلینده "اوزون-دره"دئییرلر. بو صحبت "لاپ اوزوندره اولدو کی" ایدیوماسینا اولدوغو کیمی،اما هئچ واخت بو صحبتین نتیجهسینده قیزی قایتارمازدیلار. قیز بورادا قوزو کیمی سسلنیر، یعنی بیر داها قیزین اوشاق اولدوغو، یئتیشمدیی گؤستریللیر. یعنی ایلکین روایتده "اوغلان قایتار قیزیمی" (هله اوشاقدیر) اوخونا بیلردی. ایندی ده آنا-آتالار گلن ائلچیلره "سیز نه دانیشیرسینیز، منیم قیزیمین اره گئتمک واختیدیرمی، کی هله اوشاقدیر"دئییرلر. بو تفککور طرزی هله ده دیلیمایزده، دوشونجهمیزده یاشاییر. اما نیه "اوغلان قایتار قیزیمی" ایفادهسی بورادا "اوزاتما (اوزون دره، اوزون سؤزون قیساسی)، چوبان، قایتار قوزونو" کیمی اوخونور. قاچیردیلمیش قیز گئری قایتاریلماز، آرتیق اونلارا مخصوصدور. قوزو چوبانا مخصوص اولدوغو کیمی ، آل دیلینده باریشیغا قویولان بیر آددیمدیر، قیزین آرخاسی وار دئمک، قیزی «خالاخاطرین قالماسین» دئیه گئری ایستهمکدیر. قیزلارین ائرکن، قؤنچه اره وئریلمهسی حادثهسی بعضی بؤلگهلریمیزده ایندی ده قالماقدادیر. قانونلار نه قدر قارشیسینی آلسا دا اون اوچ تا اون آلتي یاشلی قیزلاری ایندی ده قانوندان خلوت اره وئریر، قاچیردیرلار. اوللر بو داها گئنیش یاییلمیشی. موللا پناه واقیف :
یا اون اوچ، یا اون دؤرد-اون بئش یاشیندا هه اوندان کیچیجیک، نه یویرک اولا
اما ، زامان بئله حاللاردا خالق نكاح مرکزلرینین طلبلری واردی. قیز عایلهده بؤیویور، اونون عادت-عنعنهسینی گؤتورور، تربییه آلیردی. یالنیز حدی بولوغا چاتدیقدا، بو ایسه کیچیک یاشیندا دا، ۱۸-۲۰ یاشیندا دا باش وئره بیلردی، یعنی دوغارلیغی عایله قادینلاری طرفینن بیلیننده نكاح گئرچک اولوردو. واختا قدر اوغلان قیزین "اوزونو گؤره"، "اوزونو آچا" بیلمزدی. اونا گؤره ده ماهنیدا:
گون اولا بیر گؤریدیم، نازلی یاریمین اوزونو. نئینیم آمان، آمان، ساری گلین
گؤزل خالقیمیز، میللتیمیز بؤیوک بیر روحیه، احوالاتی، میللی خصوصیتلریمیزی، عادت-عنعنهلریمیزی بیر کیچیک ماهنییا یئرلشدیریب، غیریعادی، مؤحتشم بیر صنعت -اثری، عابده یارادیب، بیزلر ایسه تأسف کی، نه اوخودوغوموزو آنلامادان اوخویوروق. بودور اصل فولکلور دوشونجهسی، دوهاسی، یوکسکلیگی بو خالقین. هر بیر موغنّی فولکلور نومونهلریمیزی ،او جوملهدن، «ساری گلینی» اوخومامیشدان اونون مغزینه، معناسینا واراجاق کی، اثری یاشایا بیلسین. اوندا علاقه یاراداجاقلار. آخی، بو میللتین آنلاييشي، دوهاسی کیمی سسینه، موسیقی دویومونا دا شوبهه یوخدور. بیر مسئلهیه ده توخونماق ایستردیم، موسیقی سؤزله دیله گتیریله بیلمهین هیسلرین ایفاده فورماسیدیر. آخار سؤزله (شعرله) موسیقی بیرلشیب ماهنی، یعنی سؤزله ایفاده ائدیله بیلن و سؤزله ایفاده ائدیله بیلمهین هیسلرین مجموع سونو یارادیر. اونا گؤره ده رقص ماهنیلاری یوخدور. رقص موسیقیسی وار. اوینایاندا رقص موسیقیسیله اوینایین، ماهنیلارا قولاق آسین، ماهنیلارا اوینامایین.
تاریخ
2020.01.18 / 12:49
|
مولف
محمدرضا اسماعيل زاده
|